NATUURLEXICON
Parasitisme
Een parasiet is een organisme of een virus dat zich ten koste van een ander organisme waarmee het samenleeft in stand houdt en vermenigvuldigt. Dat andere organisme noemt men ook wel de gastheer. Wanneer de schade aan de gastheer zo groot wordt dat deze aan de relatie ten onder gaat, dan spreken we van parasitoïdisme. Sommige sluipwespen bijvoorbeeld leggen hun eieren in andere insecten, waarna de larven de gastheer langzaam levend opeten.
De parasiet kan in het gast-
Het parasitisme is een vorm van symbiose, waarbij het ene organisme alleen maar voordeel ondervindt en het ander organisme alleen maar nadeel.
Nagenoeg alle diersoorten en tal van plantensoorten kunnen het slachtoffer worden van parasieten. Ook de mens kent tal van parasieten.
Sommige parasieten hebben zelf ook weer parasieten. Men spreekt in dit geval van hyperparasitisme.
Wanneer een parasiet slechts voorkomt bij één welbepaalde dier-
Een obligate parasiet is een parasiet die de levenscyclus niet kan voltooien zonder een geschikte gastheer. Obligate parasieten hebben een hele reeks strategiëën voor het gebruiken van de partner. Zo is de teek een ectoparasiet terwijl een lintworm een extracellulaire endoparasiet is en malaria als intracellulaire endoparasiet in de cel voorkomt. Soms zorgt een soort voor het nageslacht van een andere soort, zoals we zien bij de Koekoek Cuculus canorus en de koekoekshommels.
Een parasitoïde onderscheidt zich van een predator doordat de parasitoïde hooguit één enkele gastheer doodt; een predator moet er vele doden om te overleven. Sommige parasitoïden ontwikkelen zich zelfs met meerdere tegelijk in één enkele gastheer.
Veel plantenziekten worden veroorzaakt door obligaat parasitaire organismen.
Ook een virus heeft voor de voortplanting de hulp nodig van een gastheer. Een virus koppelt zich aan een cel en injecteert daarin het eigen erfelijk materiaal of versmelt met de cel (endocytose).
Bij rhizomanie zijn 2 gastheren betrokken, de plasmodiophoromyceet Polymyxa betae en de Suikerbiet.
Zowel de gastheer als de parasiet verhogen het nucleïnezuurgehalte in geïnfecteerde planten.
Een broedparasiet is een dier dat zijn eieren in het nest van een andere diersoort legt en op die manier zelf de eieren niet hoeft uit te broeden, de jongen te beschermen, te voeden of groot te brengen.
Parasieten zijn doorgaans uitstekend aangepast aan de gastheer.
Zie ook: Symbiose
In onze natuur zijn er tal van voorbeelden van deze vorm van symbiose: het parasitisme.
We geven hieronder enkele voorbeelden :
Parasitaire micro-
Parasitaire micro-
De mens beschikt over een aantal mechanismen die voorkomen dat parasitaire micro-
Het afweersysteem tegen dergelijke parasieten werkt vaak, maar niet altijd optimaal, ook niet wanneer het natuurlijke afweersysteem op ziekenhuisniveau wordt aangepakt met antibiotica, virusremmers, en dergelijke meer. Bacteriofagen zijn virussen die worden ingezet met de bedoeling schadelijke bacteriën uit te schakelen.
Antibiotica leggen de werking van bacteriën stil, maar veel bacteriën zijn ondertussen resistent (ongevoelig) geworden tegen antibiotica. Een voorbeeld hiervan is MRSA (Meticilline Resistente Staphylococcus aureus). Deze bacterie is resistent voor de meeste, gangbare antibiotica. Daardoor is deze moeilijk te bestrijden. Het gedrag en de verspreiding van de bacterie komen overeen met de gewone huidbacterie Staphylococcus aureus die bij veel mensen voorkomt, maar een besmetting met MRSA is vooral gevaarlijk voor mensen met een ernstig verminderde weerstand. Voor zorgorganisaties, zoals ziekenhuizen en verpleeghuizen, vormt de bacterie dus een grote bedreiging.
Aangezien virussen geen stofwisseling bezitten zijn antibiotica niet effectief tegen virussen. Alleen het eigen immuunsysteem is in staat om het virus te bestrijden. Om het immuunsysteem voor te bereiden op een virusaanval, worden daarom vaccins ontwikkeld. Deze vaccins bestaan dan uit dode, verzwakte of kleine deeltjes van een virus, waartegen het lichaam antilichamen gaat ontwikkelen. Voor nog niet alle virussen bestaat er een vaccin.
Door zich bovendien continu aan te passen door middel van mutaties en de vorming van nieuwe, soms nog gevaarlijker, varianten hopen de parasieten, zowel bacteriën als virussen hun gastheer telkens weer te slim af te zijn.
Alles gebeurt voor de parasieten in het teken van de overleving, hun eigen overleving en vooral deze van de soort.
Voor het opdoen van parasitaire infecties is het tegenwoordig niet meer vereist een tropische reis te ondernemen. Door een toename van internationaal verkeer, een sterk toegenomen immigratie, steeds groter wordende zorgcentra en onderwijscentra en een toename van mogelijke bronnen van eenvoudige overdracht kan vandaag iedereen in Vlaanderen of Nederland besmet raken.
Behalve bacteriën en virussen vermelden we hier ook de Myxozoa en de Mesozoa (Middendiertjes).
Myxozoa zijn microscopisch kleine parasieten met een extreem gereduceerd lichaam en twee levensstadia: de myxospore en de actinospore. De myxospore is het parasitaire, meercellige, stadium in gewervelden. De actinospore is plasmodiaal en leeft in ongewervelden. De myxozoa kennen een gastheerwisseling tussen een gewerveld dier (bijvoorbeeld een vis, amfibie, vogel of zoogdier) en een ringworm of een mosdiertje. Bij vissen en amfibieën kan de aanwezigheid leiden tot onvruchtbaarheid. Myxobolis cerebralis bijvoorbeeld veroorzaakt de “whirling disease” bij zalmachtigen en kan enorme economische schade in viskwekerijen veroorzaken. De myxozoa komen voor in zoet water en in zee.
De Mesozoa of Middendiertjes zijn wormvormige micro-
Zie ook:
Korstmossen zijn doorgaans symbionten in een mutualistische relatie (zie ook mutualisme).
Sommige korstmossen parasiteren evenwel nog eens op een ander korstmos; enkele voorbeelden :
Arthonia molendoi is een parasiet op andere korstmossen.
Illosporiopsis christiansenii is een parasiet op een ander korstmos, namelijk het Fijn Kroesmos Physcia tenella.
Lichenoconium erodens is een parasiet op de Groene Schotelkorst Lecanora conizaeoides.
Lichenoconium lecanorae is een parasiet op het Roestbruin Schorssteeltje Chaenotheca ferruginea.
Lichenoconium xanthoriae is een parasiet op het Klein Dooiermos Xanthoria polycarpa en het Groot Dooiermos Xanthoria parietina.
Marchandiomyces corallinus is een parasiet op andere korstmossen.
Zwammen zijn organismen die uit cellen met een celkern, mitochondriën, celwand en een cytoskelet bestaan. Tot de zwammen behoren zowel meercellige organismen zoals paddenstoelen maar ook eencellige organismen zoals gisten.
Lagere zwammen worden vaak aangeduid met de term schimmels. Deze kunnen verschillende organismen aantasten. Sommige van deze schimmels kunnen infecties veroorzaken bij de mens. Deze infecties worden dan meestal gevormd op de huid, de geslachtsdelen en het mond-
Hieronder geven we enkele voorbeelden van parasitaire zwammen:
De Toefige Labyrintzwam Abortiporus biennis is een necrotrofe parasiet op loofbomen (Populier, Eik, Beuk).
De Witte Roest Albugo candida is een roest op Herderstasje Capsella bursa-
Het Geelgerand Elfenbankje Antrodiella hoehnelii groeit vaak op of bij oude vruchtlichamen van weerschijnzwammen zoals de Korstweerschijnzwam Mensularia hastifera.
De kreeftenschimmel Aphanomyces astaci heeft ervoor gezorgd dat de Europese Rivierkreeft Astacus astacus momenteel vrijwel niet meer voorkomt in Vlaanderen en Nederland. De aantasting wordt ook wel Kreeftenpest genoemd. De schimmel wordt niet alleen door de kreeften zelf verspreid, maar ook via netten van vissers en via waterplanten. Deze rivierkreeft lijkt vervangen te zijn door de Gevlekte Rivierkreeft Orconectes limosus, die door introductie bij ons is terechtgekomen. Deze laatste is bestand tegen de eveneens uit Amerika overgekomen schimmel, heeft een grotere reproductie en blijkt bovendien beter bestand tegen eutrofiëring en andere vormen van waterverontreiniging.
De Honingzwam Armillaria mellea is een necrotrofe parasiet die vooral parasiteert op loofbomen (Eik, Beuk) en soms ook op heesters in tuinen.
De Sombere Honingzwam Armillaria ostayae groeit als parasiet op de stam, de basis en de wortels van zowel loofbomen als naaldbomen.
Aspergillus is een groep van schimmels die vooral gedurende de herfst en de winter opduiken. Aspergillus fumigatus is hiervan de bekendste vertegenwoordiger. Deze schimmel groeit vaak op dode bladeren, opgeslagen graan, composthopen of andere rottende vegetatie en ook op marihuanabladeren. Slechts enkele soorten kunnen ziekten veroorzaken, vooral dan bij mensen met een verminderde immuniteit of met een longaandoening. Deze ziekten variëren van allergie-
De Poederzwamgast Asterophora lycoperdoides en de Plaatjeszwamgast Asterophora parasitica groeien als parasiet op oude of rottende vruchtlichamen van Russula-
Het Echt Judasoor Auricularia auricula-
De Chytridschimmel Batrachochytrium dendrobatidis is een gevaarlijke schimmel die als een bedreiging voor alle amfibieën kan worden beschouwd. Hij is sinds 1998 opgedoken. De schimmel tast kikkers, salamanders en padden aan. De schimmel veroorzaakt chytridiomycose. Om te groeien gebruikt deze gistachtige schimmel keratine (hoornstof). Hij vestigt zich in de bovenste huidlagen van de amfibieën en in de bek van kikkervisjes. De besmetting gebeurt via het water of door direct contact met de schimmel. De incubatietijd duurt 8 tot 15 dagen. De schimmel ontwikkelt zich optimaal bij een temperatuur tussen 17 en 25 °C en onder vochtige omstandigheden. De schimmel produceert beweeglijke sporen die zich vasthechten aan de verhoornde huid van een amfibie. Vervolgens ontwikkelt de spore zich tot een zogenaamd sporangium waarin nieuwe sporen gevormd worden die vrijkomen en een nieuw amfibie kunnen infecteren. De symptomen bij aangetaste amfibieën zijn vooral: het loslaten van stukjes huid, sloomheid, gedragsverandering, abnormale houdingen en huidwondjes. Bij kikkervisjes veroorzaakt de schimmel vervormde bekjes. De schimmel leidt tot acute sterfte.
Het Brandnetelklokje Calyptella capula groeit zowel op levende als dode stengels van Brandnetels Urtica species, soms ook op andere planten.
Candida albicans is een gistachtige schimmel die bij vrijwel alle mensen aanwezig is als een normale commensaal, onder meer in de darmen en in de mond, maar wanneer de schimmel een overwicht krijgt ten aanzien van bacteriën waarmee de schimmel normaal gezien in evenwicht leeft, dan kan er een infectie ontstaan die men candidose noemt en aanleiding geeft tot zeer uiteenlopende klachten zoals darmkrampen, spruw en spierpijnen.
De Grijze Vorkplaat Cantharellula umbonata is een necrotrofe parasiet op Haarmos-
De Paarse Korstzwam Chondrostereum purpureum parasiteert op allerlei loofbomen, met een voorkeur voor fruitbomen, en veroorzaakt witrot. De zwam veroorzaakt ook de Loodglansziekte bij Zoete Kers Prunus avium.
Het Mosschelpje Chromocyphella muscicola heeft een voorkeur voor afstervend en reeds afgestorven mos op de schors van levende Beuk Fagus sylvatica. De zwam is mogelijk zwak parasitair.
De Koperrode Spijkerzwam Chroogomphus rutilus is een mycorrhizavormer die mogelijk ook parasitair is op het mycelium van boleten en vezeltruffels.
Pijpenstrootjesmoederkoren Claviceps microcephala parasiteert op de zaden van Pijpenstrootje Molinia caerulea en Riet Phragmites australis.
Het Echt Moederkoren Claviceps purpurea parasiteert op grassen zoals Raaigras Lolium species en granen zoals Rogge Secale cereale.
Het Wasgeel Trilkorstje Colacogloea peniophorae parasiteert op een andere zwam: het Kransbekerharskorstje Peniophorella praetermissa.
De Dwergcollybia Collybia cirrata en de Purperknolcollybia Collybia tuberosa zijn necrotrofe parasieten op melkzwammen en russula’s.
De Rupsendoder Cordyceps militaris parasiteert op poppen van vlinders.
De Bleke Borstelkurkzwam Coriolopsis trogii parasiteert op Populier-
De Grove Dennenblaasroest Cronartium flaccidum is een biotrofe parasiet op Grove Den Pinus sylvestris.
De Doolhofzwam Daedalea quercina is een necrotrofe parasiet die bruinrot veroorzaakt op Eik-
De Roodporiehoutzwam Daedaleopsis confragosa veroorzaakt witrot op Wilg-
Het Kogelmeniezwammetje Dialonectria episphaeria parasiteert op kernzwammen (genera Diatrype en Hypoxylon) en op kankers van Beuk Fagus sylvatica.
De Ribesbladpukkel Drepanopeziza ribis komt voor op de bladeren van Ribes-
De Anemonenbekerzwam Dumontinia tuberosa parasiteert op de wortelstokken van Bosanemoon Anemone nemorosa en Speenkruid Ficaria verna.
De Grootsporige Truffelknotszwam Elaphocordyceps longisegmentis en de Zwarte Truffelknotszwam Elaphocordyceps ophioglossoides parasiteren op hertentruffels Elaphomyces species.
De Zwarte Truffelknotszwam Elaphocordyceps ophioglossoides parasiteert op hertentruffels Elaphomyces species.
De schimmel Empusa muscae tast vooral in de herfst een groot deel van de Huisvliegen Musca domestica aan. De zwamdraden (hyfen) van deze vliegenschimmel groeien dwars door het lichaam en verteren de vlieg volledig.
De Harde Voorjaarssatijnzwam Entoloma clypeatum is een parasitaire soort bij Sleedoorn Prunus spinosa, Meidoorn-
Entomophthora-
De parasitaire schimmel Entomophthora muscae heeft verschillende vliegen als gastheer, maar de parasiet treft vooral de Huisvlieg Musca domestica. De sporen van deze schimmel zijn voorzien van een kleverige slijmlaag zodat de gastheer door poetsen de buitenkant van het lichaam moet schoonmaken. De sporen van de schimmel zijn echter zeer klein en groeien snel. Een overgebleven spore vormt een schimmeldraad (hyfe) en die baant zich een weg langs het chitinepantser. Via de weke delen op de scheidingen van de achterlijfssegmenten dringt de schimmel binnen bij de vlieg. Zodra de schimmel zich in de vlieg heeft gevestigd vermenigvuldigt deze zich in het vliegenbloed (hemolymfe). Na enige tijd tast de schimmel ook de hersenen van het insect aan waardoor de gastheervlieg zich abnormaal gaat gedragen. De vlieg krijgt namelijk de drang om een zo hoog mogelijke plaats uit te kiezen en kruipt omhoog op plantenstengels, muren of ramen. Ze proberen zich met de zuigsnuit (proboscis) tevergeefs op de ondergrond vast te zuigen maar sterven uiteindelijk en blijven na enkele stuiptrekkingen in die laatste positie hangen, vaak ondersteboven met gespreide vleugels. De parasiet heeft er hierbij voor gezorgd dat de vlieg sterft in een houding die duidt op seksuele ontvankelijkheid, dus aantrekkelijk voor andere vliegen, dus potentiële slachtoffers. Na verloop van tijd worden er witachtige banden van sporendragende hyfen op het achterlijf zichtbaar. Die hyfen hebben zich uit het dode lichaam van de vlieg naar buiten gewerkt. De rijpe sporen worden weggeschoten in de omgeving en vinden op die manier weer andere slachtoffers. De sporen worden vaak als een witte halo rondom de dode vlieg aangetroffen. Ze zijn voorzien van een speciale, zeer kleverige slijmlaag zodat ze heel gemakkelijk aan een volgend insect blijven kleven.
De Halmverstikker Epichloë typhina parasiteert vooral op de Gladde Witbol Holcus mollis, waardoor er bij de plant groeiachterstand optreedt. De grashalmen vertonen hierdoor witte en gele streepjes. Vliegen van het genus Botanophila leggen eitjes in deze zwam. De vliegenlarven voeden zich met de zwam. De volwassen vliegen dragen bij tot de verspreiding/voortplanting van de zwam.
Meeldauwsoorten ontwikkelen zich vooral bij hogere planten die verzwakt zijn als gevolg van suboptimale omstandigheden zoals bijvoorbeeld schaduw. De Eikenmeeldauw Erysiphe alphitoides parasiteert vooral op Eik en een aantal andere loofbomen. Erysiphe arcuata parasiteert op Haagbeuk Carpinus betulus; Hokjespeulmeeldauw Erysiphe astragali op Hokjespeul Astragalus glycyphyllus; Erysiphe capreae op Wilg-
De Vossenbesbladgast Exobasidium vaccinii parasiteert op de bladeren van Rode Bosbes (Vossenbes) Vaccinium vitis-
De Biefstukzwam Fistulina hepatica is een zwakteparasiet, die vooral op levende bomen zoals Eik-
Het Zomerfluweelpootje Flammulina fennae is een saprofiet die mogelijks ook parasiteert op levend loofhout.
Het Kattendoornfluweelpootje Flammulina ononides parasiteert op Kattendoorn Ononis spinosa..
Het Gewoon Fluweelpootje Flammulina velutipes komt voor op verschillende levende loofbomen, vooral Iep-
De Echte Tonderzwam Fomes fomentarius is een necrotrofe parasiet die op de stam van verzwakte loofbomen (onder meer Beuk, Berk, Eik en Linde) groeit en witrot veroorzaakt.
De Duindoornvuurzwam Fomitiporia hippophaecola is een parasiet op stammen en takken van Duindoorn Hippophae rhamnoides. Men vindt deze zwam vooral in duinstruwelen.
De Eikenvuurzwam Fomitiporia robusta groeit op stammen van oude loofbomen (Eik) in lanen en open bossen.
De Roodgerande Houtzwam Fomitiporia pinicola is een necrotrofe parasiet op vaak nog levende stammen van vooral naaldbomen (spar), soms op loofbomen (Beuk, Berk, Eik, Esdoorn).
De Dikrandtonderzwam Ganoderma adspercum is een necrotrofe parasiet op oude stronken en stammen van loofbomen (Beuk, Eik, Linde) en heel soms naaldbomen.
De Waslakzwam Ganoderma cupreolaccatum is een parasiet op stammen en stronken van oude loofbomen (Beuk, Eik) in parken en landgoederen op klei. De zwam parasiteert op oude loofbomen waarbij de boom nog een hele tijd stand houdt (stadsparken).
De Platte Tonderzwam Ganoderma lipsiense is een necrotrofe parasiet die voorkomt op de boomvoet van oude loofbomen (Beuk) en soms ook naaldbomen. De zwam produceert bruin sporenstof. In deze zwam vindt men vaak de gallen van de Tonderzwambreedvoetvlieg Agathomyia wankowiczii.
De Gesteelde Lakzwam Ganoderma lucidum is een necrotrofe parasiet die voorkomt aan de voet of in holtes van stammen van loofbomen (Els, Plataan, Berk, Beuk, Eik).
De Harslakzwam Ganoderma resinaceum is een zwakteparasiet die vooral voorkomt op oude Eik-
De meeldauwsoorten Golovinomyces asterum (op Canadese Guldenroede Solidago canadensis) en Golovinomyces montagnei (op Vederdistels Cirsium species) zijn biotrofe parasieten.
De Slijmige Spijkerzwam Gomphidius glutinosus parasiteert op het mycelium van boleten en vezeltruffels die als mycorrhizasymbionten bij sparren voorkomen.
De Roze Spijkerzwam Gomphidius roseus komt voor bij dennen en parasiteert gedeeltelijk op het mycelium van de Koeienboleet Suillus bovinus in naaldbossen op een droge, voedselarme zandgrond.
De Eikhaas Grifola frondosa is een parasiet die in bundels voorkomt aan de voet van levende loofbomen (Eik, Tamme Kastanje, Beuk).
De Prachtvlamhoed Gymnopilus junonius is een necrotrofe parasiet die groeit op boomvoeten van loofbomen en soms van naaldbomen.
De Peer-
De Smeerwortelmycena Hemimycena candida is een necrotrofe parasiet die groeit aan de stengelbasis van Smeerwortel Symphytum officinale in bossen, wegbermen en ruigten op vochtige, vruchtbare klei.
De Wollige Bundelzwam Hemipholiota populnea is een necrotrofe parasiet die voorkomt op levend en dood hout van Populier-
De Gelobde Pruikzwam Hericium cirrhatum is een necrotrofe parasiet die groeit op stamwonden en levende stammen van dood hout, vooral Beuk Fagus sylvatica.
De Pruikzwam Hericium erinaceus is een necrotrofe parasiet die groeit op stamwonden van loofbomen in parken en langs lanen. De zwam verschijnt in september-
De schimmel Hesperomyces virescens behoort tot de zogenaamde laboulbeniales, een groep obligaat parasitaire schimmels die geleedpotigen als gastheer hebben. Deze schimmel is een parasiet van lieveheersbeestjes. Laboulbeniales vormen geen mycelium maar enkel vruchtlichamen op de buitenzijde van het chitinepantser van de gastheer. De gastheer wordt niet gedood, maar deze schimmel doorboort wel het chitinepantser om voedsel op te nemen. De vruchtlichamen zitten met een enkele cel, de “voetcel”, stevig vast aan de gastheer. De schimmel kan zich onder meer verspreiden via de kleverige sporen bij contacten tijdens de overwintering van de lieveheersbeestjes.
De Dennenmoorder Heterobasidion annosum is een necrotrofe parasiet op levende naaldbomen, vooral sparren, maar ook op dood hout, soms ook loofbomen. De zwam verspreidt zich ondergronds, van boom tot boom. De aangetaste bomen scheiden vaak hars af en de stam wordt onderaan dikker. De zwam tast ook jonge bomen aan.
De Helmharpoenzwam Hohenbuehelia culmicola is een saprotrofe zwam, maar vermoedelijk ook een necrotrofe parasiet die op de basis van opstaande stengels van Helm Ammophila arenaria groeit in de buitenste zeeduinen.
De Oranje Zwameter Hypomyces aurantius is een parasiet op oude, polypore houtzwammen en oesterzwammen. De Goudgele Zwameter Hypomyces chrysospermus parasiteert op boleten en krulzomen. De Hangende Zwameter Hypomyces rosellus parasiteert dan weer op oude korstzwammen en Polyporus-
De Iepenzwam Hypsizygus ulmarius is een necrotrofe parasiet die vaak hoog aan de stam van levende of pas afgestorven Iepen Ulmus species groeit of op stobben in parken en langs wegen voorkomt, meestal in bundels.
De zwam Immothia atrograna is een parasiet op de zwam Rossige Korstkogelzwam Hypoxylon perforatum.
De Vosrode Weerschijnzwam Inocutis rheades is een parasitaire zwam die op stammen van Populiersoorten Populus species groeit.
De Dunne Weerschijnzwam Inonotus cuticularis en de Eikenweerschijnzwam Pseudoinonotus dryadeus groeien op wondplekken van loofbomen (Eik, Esdoorn, Iep, Kastanje).
De Ruige Weerschijnzwam Inonotus hispidus parasiteert op loofbomen (Es, Iep, Plataan, Appel en Walnoot).
De Elzenweerschijnzwam Inonotus radiatus is een necrotrofe parasiet op stammen, stronken en takken van loofbomen (Els, Berk).
De Korsthoutskoolzwam Kretzschmaria deusta leeft zowel parasitair als saprotroof op verschillende loofbomen. Vooral Beuken Fagus sylvatica maar ook andere loofbomen (Linde, Eik, Es) worden door de zwam aangetast. De soort veroorzaakt wortelrot en stambasisrot.
Het Fijn Viltkelkje Lachnellula calyciformis en het Dennenviltkelkje Lachnellula subtillissima zijn parasieten op naaldbomen.
Het Larikskankerviltkelkje Lachnellula willkommi komt voor op takken en kankergezwellen van Europese Lork Larix decidua.
De Zwavelzwam Laetiporus sulphureus is een necrotrofe parasiet op stammen en stronken van levende loofbomen (Eik, Wilg, Robinia, Taxus, Kers) in open landschappen. De zwam is een bruinrotter.
Het Fopelfenbankje Lenzites betulinus parasiteert op het mycelium van Elfenbankjes Trametes species.
Het Levermostrechtertje Loreleia marchantiae en het Oranjerood Trechtertje Loreleia postii groeien op mossen, vooral Parapluutjesmos Marchantia polymorpha.
De Beukenweerschijnzwam Mensularia nodulosa is een necrotrofe parasiet op ingerotte stamwonden en zaagvlakken van levende en dode Beuk Fagus sylvatica.
De Reuzenzwam Meripilus giganteus is een zwakteparasiet. Hij groeit aan de voet op de wortels van oude, levende loofbomen (Beuk, Eik, Linde).
Het Meidoornrotkelkje Monilinia johnsonii parasiteert op zwarte, gemummificeerde bessen van Meidoorn Crataegus species, vooral in kalkrijke duinen.
Het Gewoon Meniezwammetje Dialonectria cinnabarina is een necrotrofe parasiet Dialonectria decora groeit op Spaanse Aak Acer campestre bovenop de Esdoornjoekelspoorzwam Massaria inquinans.
Het Bloedrood Meniezwammetje Neonectria coccinea parasiteert op loofbomen (Beuk, Populier, Iep, Esdoorn). Het veroorzaakt in samenhang met de aantasting door de schildluis Cryptococcus fagisuga een ziekte. De nimfe van deze schildluis veroorzaakt een wonde, waarvan de zwam profiteert om de boom verder aan te tasten.
Het Oranje Mosbekertje Neotiella rutilans groeit op levende mossen op humusarm zand.
De Bosanemoon-
Het Groot Oranje Mosschijfje Octospora humosa, het Wratsporig Mosschijfje Octospora melina en het Muurmosschijfje Octospora musci-
De schimmel Ophiostoma ulmi (synoniem Ceratocystis ulmi) veroorzaakt de Iepenziekte. De schimmel wordt door de Kleine Iepenspintkever Scolytus multistriatus en de Grote Iepenspintkever Scolytus scolytus van de ene boom naar de andere boom overgebracht. De schimmel verstopt de houtvaten (blokkeert de xyleemvezels) zodat de boom sterft. De infectie start in de kroon en verplaatst zich over de hele boom. De vrouwtjes voeden zich in de top van de boom ter rijping van de ovaria. Jonge kevers brengen de sporen van hun verpoppingsplaats (geïnfecteerde bomen) naar een gezonde boom. De sporen zijn ook via de eitjes doorgeefbaar op de nieuwe generatie. De schimmel kan de boom in 2 maanden doden na de eerste symptomen van de infectie. De zwam is een vaatparasiet, die in houtvaten gistende sporen vormt. De sporen worden vervoerd via de sapstroom en infecteren via de wortels naburige bomen. Aangetaste bomen dienen helaas gerooid te worden, waarna het dood hout dient te worden verwijderd, want dit dood hout is ideaal voor de sporevorming en de groei van de keverlarven.
Paranectria oropensis is een parasiet op de Gewone Poederkorst Lepraria incana (een korstmos).
De Dennenvoetzwam Phaeolus schweinitzii groeit aan de voet of op de wortels van levende naaldbomen, ook op stronken. Als parasiet veroorzaakt hij bruin houtrot en na de dood van zijn gastheer breekt hij nog jarenlang het hout verder af.
De Bruinzwarte Vuurzwam Phellinus conchatus en de Zwarte Vuurzwam Phellinus igniarius var. trivialis zijn necrotrofe parasieten op stammen van levende en dode loofbomen, vooral Wilg Salix species en Populier Populus species. Op levende loofbomen (Wilg, Berk, Els, Lijsterbes, Populier) komt de Echte Vuurzwam Phellinus igniarius als parasiet voor.
Op de stammen van fruitbomen zoals Kers Prunus species, Appel Malus species en Peer Pyrus species komt de parasitaire Boomgaardvuurzwam Phellinus tuberculosus voor.
De Goudvliesbundelzwam Pholiota adiposa groeit in bundels op levende stammen van loofbomen (Beuk, Wilg, Populier, Es) vaak op grote hoogte aan stamwonden. De Schubbige Bundelzwam Pholiota squarrosa groeit in bundels op loofbomen (Beuk, Es), zelden op naaldbomen.
Phragmidium sanguisorbae is een roest op Kleine Pimpernel Sanguisorba minor.
Phyllactinia-
De Kardinaalsmutsvuurzwam Phylloporia ribis forma euonymi groeit aan de stamvoet van de levende Kardinaalsmuts Euonymus europaeus. De Echte Bessenvuurzwam Phylloporia ribis f. ribis groeit aan de stamvoet van bessenstruiken zoals oude Ribes-
De Berkenzwam Piptoporus betulinus is een necrotrofe parasiet die altijd op levende of dode Berk Betula species voorkomt.
De Schubbige Oesterzwam Pleurotus dryinus is een necrotrofe parasiet die op wondplekken van levende stammen en op dode stammen en stronken van loofbomen (Beuk, Eik, Populier) voorkomt. De Gewone Oesterzwam Pleurotus ostreatus komt voor op levende en dode stammen van loofbomen (Populier, Beuk, Wilg, Berk). De Bleke Oesterzwam Pleurotus pulmonarius groeit vooral op levende en dode stammen van loofbomen (Beuk, Wilg).
De ascomyceet Pneumocystis jiroveci is een parasitaire zwam die een longontsteking kan veroorzaken bij mensen met een verzwakt immuunsysteem. Symptomen van de infectie zijn koorts, kortademigheid, gewichtsverlies, nachtzweten. De zwam kan ook lever-
Podosphaera-
De Zadelzwam Polyporus squamosus groeit op stamwonden en dood hout van loofbomen (Es, Iep, Beuk, Wilg, Esdoorn, Populier).
Puccinia-
De Zwarte Roest Puccinia graminis vormt in het voorjaar op graansoorten het zogenaamde basidium met basidiosporen. Als deze basidiosporen terecht komen op de plant Zuurbes Berberis vulgaris, ontwikkelen ze zich tot verder tot zogenaamde spermagonia (generatieve fase). Deze spermagonia bestaan uit mannelijke spermatiën en vrouwelijke aecidiën met ontvangsthyfen.
De spermagonia scheiden een zoet vocht af, dat insecten aantrekt. Vooral de aecidiën zijn bloemachtig. Ze doorbreken de epidermis van een Zuurbesblad en hebben aanhangseltjes met een soort nectar. Insecten zorgen voor een bevruchting op de Zuurbes. Na de bevruchting ontwikkelen de spermagonia zich verder tot aecidiosporen.
Als deze door de wind worden verspreid en op graan terecht komen (infectie van het graan), vormen ze in de zomer uredinia met uredosporen (vegetatieve fase). Deze groeien verder in de zomer uit tot telia met telentosporen. Deze overwinteren en in het voorjaar ontwikkelen deze zich op het graan verder tot een basidium met basidiosporen, waarna de cyclus zich herhaalt.
De Azaleaknopvreter Pycnostysanus azaleae is een schimmel die voorkomt op Rhododendron-
De Esdoornvlekkenzwam Rhytisma acerinum is een parasiet op Gewone Esdoorn Acer pseudoplatanus. Op Wilg-
De hoeden van de Mosoortjes Rimbachia species zijn ruggelings vergroeid met de blaadjes van mossen. Het Glad Mosoortje Rimbachia arachnoidea en het Sterrenmosoortje Rimbachia bryophila parasiteren op Gewoon Sterrenmos Mnium hornum op vochtige tot natte bodems.
Het Kringmosoortje Rimbachia neckerae parasiteert op Kringmos-
De Spaanse Aakmeeldauw Sawadaea bicornis parasiteert op Spaanse Aak Acer campestre.
Het Klaverknolkelkje Sclerotinia trifoliorum groeit op en in stengels en wortels van vlinderbloemigen.
De Goudschimmel Sepedonium chrysospermum vormt een gele, poederige massa op rottende zwammen, vooral boleten en wordt ook boletenrot genoemd. Het is de anamorfe vorm van de Goudgele Zwameter Hypomyces chrysospermus.
De Grote Sponszwam Sparassis crispa parasiteert op de wortels van naaldbomen op zandgronden. De Breedbladige Sponszwam Sparassis spathulata parasiteert op de wortels van zowel loof-
De Odeurzwam Squamanita odorata parasiteert mogelijk op het mycelium van vaalhoeden Hebeloma species.
Het Salomonsstromabekertje Stromatinia rapulum groeit op de wortelstokken van de Welriekende Salomonszegel Polygonatum odoratum op kalkrijk zand aan bosranden en in struwelen en graslanden in de duinen.
De Tumorgalzwam Syzygospora tumefaciens groeit alleen op het Gewoon Eikenbladzwammetje Gymnopus dryophilus en de Botercollybia Rhodocollybia butyracea in loof-
Taphrina-
De Elzenvlag Taphrina alni komt van het voorjaar tot de zomer voor op de vrouwelijke katjes van Zwarte Els Alnus glutinosa en Witte Els Alnus incana en veroorzaakt een woekering. Een propschub groeit hierdoor uit tot een ver uitstekend tongvormig schubje (vlag).
Op Elzen kunnen ook nog het Elzenbladblaasje Taphrina sadebeckii en de Elzenkrulziekte Taphrina tosquinetii optreden.
De Heksenbezem Taphrina betulina veroorzaakt een woekering en vervorming van takjes en bladeren in de kronen van levende Berken Betula species.
Taphrina bullata veroorzaakt vervormingen op de bladeren van Peer Pyrus pyrastri.
De Perzikkrulziekte Taphrina deformans komt voor op Perzik Prunus persica, Pruim Prunus domestica maar ook op Populier-
De Peppelvlag Taphrina johansonii vormt in het voorjaar een goudgele laag over de tot 10 mm opgezwollen, afzonderlijke bloeiwijzen en vruchtjes van aan de boom hangende vrouwelijke katjes van de Ratelpopulier Populus tremula.
Op de bladeren van Zwarte Populier Populus nigra, Italiaanse Populier Populus nigra var. italica en Canadese Populier Populus X canadensis parasiteert het Populierenbladblaasje Taphrina populina.
Het Narrentasje Taphrina pruni veroorzaakt vervormingen op Zoete Kers Prunus avium, Pruim Prunus domestica, Vogelkers Prunus padus en Sleedoorn Prunus spinosa.
De Witte Bultzwam Trametes gibbosa parasiteert op het mycelium van de Grijze Buisjeszwam Bjerkandera adusta, een zwam die groeit op dood hout van loofbomen, vooral Beuk Fagus sylvatica. De Witte Bultzwam veroorzaakt witrot.
De Anijskurkzwam Trametes suaveolens is een necrotrofe parasiet op de stam van knotbomen zoals Wilg-
Anemonenroest Tranzschelia anemones is een roest die optreedt op Bosanemoon Anemone nemorosa. De sporen worden bruinzwart.
De Gele Hersentrilzwam Tremella aurantia parasiteert op de Gele Korstzwam Stereum hirsutum.
De Kerntrilzwam Tremella encephala is een parasiet op de Dennenbloedzwam Stereum sanguinolentum.
De Bruine Trilzwam Tremella foliacea parasiteert op de Gerimpelde Korstzwam Stereum rugosum.
De Wittige Druppeltrilzwam Tremella globispora parasiteert op Uitbreekkogeltjes Diaporthe species op Zomereik Quercus robur.
De Gele Trilzwam Tremella mesenterica parasiteert op de Oranjerode Schorszwam Peniophora incarnata.
De Erwtenroest Uromyces pisi-
Maïsbrand Ustilago maydis parasiteert op Maïs Zea mays. Deze brand ontwikkelt zich in de plaats van en ten koste van de voortplantingsorganen van de plant. Op de Maïs ontwikkelt zich een gezwel dat eerst wittig is en vervolgens naar vrijwel zwart verkleurt.
De Stuifbrand Ustilago tritici is een parasitaire zwam die bij een ernstige besmetting hoge verliezen kan veroorzaken bij de oogst van tarwe, gerst of rogge. De zwam overwintert als dormant mycelium in het zaad van tarwe, gerst of rogge. De kiemkracht blijft daarbij intact. Het mycelium wordt actief bij het kiemen van de gastheer en infecteert de vegetatieve en generatieve primordia. De zwam stimuleert de gastheer om iets vroeger te bloeien. Op de aren ontstaan teliosporen die via de wind of de regen worden verspreid. Deze vormen haploïde hyfen die versmelten tot infectueuze diploïde hyfen. Deze dringen binnen in de stempel of het vruchtbeginsel en zorgen voor infecties in de later bloeiende aren.
De Parasietbeurszwam Volvariella surrecta groeit op oude of rottende exemplaren van de Nevelzwam Clitocybe nebularis.
De Kostgangerboleet Xerocomus parasiticus is een parasiet op de Gele Aardappelbovist Scleroderma citrinum. Hij groeit in loof-
Ook bij de zaadplanten komen er parasieten voor. Het zijn planten die op andere planten groeien en hun voedsel uit deze andere planten halen. Naar schatting is ongeveer 1 % van alle zaadplanten wereldwijd in staat om andere planten te parasiteren.
Sommige parasitaire planten hebben geen bladgroen, bladeren of wortels. Deze zogenaamde holoparasieten moeten water, minerale zouten en verwerkte organische stoffen aan hun gastheren onttrekken. Hoewel de meeste parasitaire planten haustoriën (zuigorgaantjes) op de wortels vormen, zijn er ook die door de stengel gevormde haustoriën hebben.
Bij de planten zijn er ook halfparasieten (hemiparasieten). Deze betrekken water met de daarin opgeloste minerale zouten van de gastheer. Halfparasieten beschikken wel over bladgroen en kunnen zelf fotosyntheseproducten aanmaken.
Parasitaire zaadplanten produceren in de regel een zeer groot aantal zaden om zoveel mogelijke potentiële gastheren te kunnen bereiken. Ze komen in alle werelddelen en alle mogelijke habitats voor. Ze nemen een enorme diversiteit aan ecologische niches in, nemen de meest uiteenlopende groeivormen aan en kunnen een hele reeks associaties aangaan met de gastheerplant.
We bespreken hieronder enkele parasitaire en halfparasitaire zaadplanten:
Het Klein Warkruid Cuscuta epithymum is een stengelparasiet. Deze zeldzame plant is afhankelijk van de voedingsstoffen die ze betrekt uit andere planten. Ze bevat namelijk geen bladgroenkorrels. Ze parasiteert vooral op (jonge) Struikhei Calluna vulgaris en Gewone Dophei Erica tetralix maar ook op andere planten (Brem, Tijm-
Het Groot Warkruid Cuscuta europaea parasiteert op andere planten (Hop, brandnetels, wilgen, distels, grassen). De plant heeft geen bladeren. De wortels zijn kleine zuigworteltjes die in de zeef-
De Bosogentroost Euphrasia nemorosa is een halfparasiet, die zich hecht aan de wortels van vooral klaversoorten Trifolium species-
Ook de Stijve Ogentroost Euphrasia stricta is een halfparasiet.
De Paarse Schubwortel Lathraea clandestina of Prachtschubwortel groeit op boomwortels, waarin deze plant door middel van boorwortels binnendringt. Het is een parasiet die minerale voedingsstoffen en suikers uit de houtvaten zuigt. Het sap uit de houtvaten bevat alleen in het voorjaar suikers, zodat deze plant dan ook vooral in het voorjaar groeit en bloeit. De soort blijkt zich uit te breiden en dit vooral op de wortels van Wilg-
De Bleke Schubwortel Lathraea squamaria heeft geen groene delen of bladeren. De plant parasiteert op de wortels van bomen (Hazelaar, Iep).
De Wilde Weit Melampyrum arvense is een parasiet die gebruik maakt van wintergranen om aan haar voedsel te komen. Deze plant is verdreven van de akkers. De zaden bleken moeilijk te scheiden van de graankorrels zodat men besloot om de plant te bestrijden.
Hengel Melampyrum pratense is een halfparasiet, die zich met zuigwortels vasthecht aan andere planten en bomen (Zomereik, Berk, Heide-
Het Vogelnestje Neottia nidus-
De Rode Ogentroost Odontites vernus is een halfparasiet, die een deel van het voedsel haalt uit de planten waarop ze groeit. Ze groeit zelfs op soortgenoten, zodat er verzwakte exemplaren ontstaan, die niet bloeien.
De Walstrobremraap Orobanche caryophyllacea behoort tot een familie van wortelparasieten die met hun stengelvoet volledig op de wortels van een andere plant zijn vastgegroeid. De plant is zowel voor de suikers als voor de minerale voedingsstoffen afhankelijk van de gastheer. Het kiemplantje boort zich reeds meteen in deze wortel. De stengels zijn niet groen en dragen schubben in plaats van bladeren. De zaden worden door de wind verspreid. De kiemplantjes kunnen zich alleen ontwikkelen als ze in aanraking komen met de wortels van een plant die als gastheer geschikt is. De Walstrobremraap woekert op Geel Walstro Galium verum, minder op Glad Walstro Galium mollugo en zelden op composieten of andere planten.
Ook de Klimopbremraap Orobanche hederae woekert op Klimop en komt soms spontaan in tuinen voor. De plant komt vooral voor op beschaduwde, steenachtige plaatsen. Ze bloeit van juni tot augustus met witte of paarsachtige bloemen. Deze plant komt bijna uitsluitend in stedelijke milieus voor (Leuven, Gent,…).
De Klavervreter Orobanche minor ontbeert het pigment chlorofyl (bladgroen) en parasiteert op de wortels van andere planten zoals Witte Klaver Trifolium repens, Rode Klaver Trifolium pratense en andere vlinderbloemen en composieten.
De Bitterkruidbremraap Orobanche picridis vergezelt in de duinen soms het Echt Bitterkruid Picris hieracioides. De wortels van de bremraap maken contact met de bastvaten van Echt Bitterkruid voor de voorziening van zowel suikers als mineralen.
De Blauwe Bremraap Orobanche purpurea woekert op composieten en dan vooral op Gewoon Duizendblad Achillea millefolium en Alsem-
De Grote Bremraap Orobanche rapum-
De Kleverige Ogentroost Parentucellia viscosa is een halfparasiet op grassoorten.
Het Moeraskartelblad Pedicularis palustris is een halfparasiet die voedsel onttrekt aan naburige planten, vooral grassen. Na enkele jaren zijn de gastheerplanten zo verzwakt dat de groeiplaats voor het Moeraskartelblad niet meer voldoet en de plant op een bepaalde plaats verdwijnt en op een plaats verderop wel weer voorkomt.
Het Heidekartelblad Pedicularis sylvatica is een halfparasiet die andere planten, voornamelijk biezen aanklampt.
De Harige Ratelaar Rhinanthus alectorolophus is een halfparasiet op grassen en soms op vlinderbloemigen zoals Klaver-
De Grote Ratelaar Rhinanthus angustifolius is een halfparasiet, die voorkomt in duinvalleien, aan waterkanten, in bermen, op dijken en in vochtige hooilanden. Water en mineralen betrekt de plant uit grassen.
De Kleine Ratelaar Rhinanthus minor is een halfparasiet op grasachtigen en kruiden. De plant put mineralen en water uit de wortelstelsels van de gastheerplanten. De geparasiteerde planten blijven kleiner dan normaal het geval zou zijn.
Het Liggend Bergvlas Thesium humifusum is een halfparasiet die woekert op Geel Walstro Galium verum en Glad Walstro Galium mollugo . Met haar wortelstelsel kan deze plant meer dan één plant tegelijk “aftappen”.
De Maretak Viscum album, ook Vogellijm genoemd, is een groenblijvende halfparasiet die we als bolvormige takkenbos vinden in bomen. Meestal groeit hij in populieren Populus species (niet op Zwarte Populier Populus nigra), Linde-
Parasitaire dieren
Bij de dieren kennen we parasitaire soorten bij volgende soortgroepen: bijen en hommels, kevers, luizen, mieren, vliegen en muggen, vlinders, vlooien, waaiervleugeligen, wantsen, wespen, wormen, spinachtigen, kreeftachtigen, vissen en vogels.
KOEKOEKSBIJEN
De zogenaamde koekoeksbijen of parasitaire bijen vormen een aparte groep bij de bijen. Ze verzamelen zelf geen stuifmeel maar gebruiken het stuifmeel van andere bijen om de eitjes op te leggen. Deze bijen zoeken geen eigen nestgelegenheid, vormen geen eigen broedcellen en leggen geen eigen stuifmeelvoorraden aan. Hun larven voeden zich met zowel het stuifmeel als de larven van de gastheerbijen. De koekoeksbijen of hun larven vernietigen de eitjes van de gastheerbij. Het mannetje produceert via klieren gelijkaardige secreten als het mannetje van de gastheerbij. Bij de paring worden de secreten doorgegeven aan het vrouwtje. Hierdoor raakt het gastheervrouwtje in de war en valt ze de indringster niet aan. Het vrouwtje legt dan eitjes. De larven doden bij het uitkomen de larven of de eieren van de gastheerbij en eten de stuifmeelvoorraad op. De aanwezigheid van koekoeksbijen staat of valt met het voorkomen of de afwezigheid van de gastheerbijen.
Bij de koekoeksbijen onderscheiden we de kegelbijen, de bonte viltbijen, de viltbijen, de rouwbijen, de wespbijen, de bloedbijen en de tubebijen.
Kegelbijen
Kegelbijen (genus Coelioxys) zijn koekoeksbijen die vooral parasiteren bij de behangersbijen en de sachembijen. De vrouwtjes gaan na inspectie een broedcel in van de gastbij en steken het puntige achterlijf door de stuifmeelvoorraad van die cel. Ze leggen een ei op de achterwand van de cel. De eitjes van de kegelbijen komen eerder uit dan deze van de gastheerbij. De larven eten vervolgens de eitjes van de gastheerbij op en voeden zich verder met de stuifmeelvoorraad. In het laatste larvestadium (rust-
In Vlaanderen komen de Schubhaarkegelbij Coelioxys afra, de Kielstaartkegelbij Coelioxys alata, de Gouden Kegelbij Coelioxys aurolimbata, de Heidekegelbij Coelioxys conica, de Grote Kegelbij Coelioxys conoidea, de Slanke Kegelbij Coelioxys elongata, de Gewone Kegelbij Coelioxys inermis, de Duinkegelbij Coelioxys mandibularis en de Rosse Kegelbij Coelioxys rufescens voor.
Bonte Viltbijen
Bonte Viltbijen (genus Epeoloides) hebben een kop en een borststuk met vrij lange beharing, vooral bij de mannetjes. Ze hebben een zwarte of zwart-
De Bonte Viltbij Epeoloides coecutiens is de enige broedparasiet bij de Gewone Slobkousbij Macropis europaea en de Bruine Slobkousbij Macropis fulvipes. Deze bij komt voor op de plaatsen uiteraard waar de gastheerbijen voorkomen.
Viltbijen
Viltbijen (genus Epeolus) zijn bijen met een gedrongen bouw. Ze zijn zwart gekleurd met witte, viltachtige haarvlekken. De poten zijn deels rood gekleurd. In rust trekken ze dikwijls de voorpoten op. Ze slapen vaak met hun kaken geklemd aan dunne takjes. Het zijn broedparasieten bij de zijdebijen. Het vrouwtje legt een ei in het nog niet afgesloten nest van de gastheerbij. De larve die uitkomt zoekt aanwezige eieren of larven in het nest en voedt zich ermee. Daarna voedt de larve zich met de aanwezige voedselvoorraad.
We kennen in Vlaanderen de Heideviltbij Epeolus cruciger, de Schorviltbij Epeolus tarsalis en de Gewone Viltbij Epeolus variegatus.
Rouwbijen
De rouwbijen (genus Melecta) zijn broedparasieten bij de sachembijen. Rouwbijen zijn zo groot als een hommel en zijn zwart of bruinachtig behaard met lichte haarvlekken op het zwarte achterlijf en de poten. De vrouwtjes leggen een ei in een reeds afgesloten broedcel van de gastheer. Ze boren daarvoor een gaatje in het aarden deksel van de broedcel, leggen een eitje en metselen het gat weer dicht. Als het ei uitkomt, doodt de jonge larve het ei of de jonge larve van de gastheer. Vervolgens voedt de larve zich met de voedselvoorraad in de broedcel. Deze bijen overwinteren als volwassen bij in de broedcel. Deze bijen bezoeken graag lipbloemen.
In Vlaanderen komen de Bruine Rouwbij Melecta albifrons en de Witte Rouwbij Melecta luctuosa voor.
Wespbijen
Wespbijen (genus Nomada) danken hun naam aan de wespachtige streeptekening die bij verschillende soorten voorkomt. Deze tamelijk slanke bijen hebben een korte tong en hebben relatief weinig beharing voor een bij. Door hun parasitaire levenswijze hoeven ze geen stuifmeel te verzamelen. De meeste soorten hebben vooral zandbijen als gastheer. De wespbijen bezoeken verschillende bloemen, enkel voor hun eigen gebruik. Ze zijn vaak slapend aan te treffen in bloemen of vastgebeten in groene plantendelen. Wespbijen hebben ongeveer dezelfde vliegperiode als hun gastheerbijen. Ze zoeken naar nesten van andere bijen en leggen daar hun eigen eitjes in, doorgaans 2 per broedcel . De larve van de wespbij komt eerst uit, doodt een eventueel aanwezig ander Nomada-
Bij het zoeken naar de nesten speelt het zicht een belangrijke rol. Na de lokalisatie van een gastheernest wordt de locatie bij het vrouwtje ingeprent zodat ze deze plaats laten verschillende keren bezoekt. Ook geuren spelen een belangrijke rol bij het zoeken naar de nestholte van de juiste gastheer. Een nest dat reeds bevoorraad is met stuifmeel, is qua geur aantrekkelijker dan een leeg nest. Twee Nomada-
In Vlaanderen komen de Bleekvlekwespbij Nomada alboguttata, de Knautiawespbij Nomada armata, de Bonte Wespbij Nomada bifasciata, de Langsprietwespbij Nomada conjungens, de Langsprietdwergwespbij Nomada distinguenda, de Roodzwarte Dubbeltand Nomada fabriciana, de Dubbeldoornwespbij Nomada femoralis, de Geelschouderwespbij Nomada ferruginata, de Gewone Wespbij Nomada flava, de Gewone Kleine Wespbij Nomada flavoguttata, de Zwartsprietwespbij Nomada flavopicta, de Kortsprietwespbij Nomada fucata, de Roodsprietwespbij Nomada fulvicornis, de Bruinsprietwespbij Nomada fuscicornis, de Smalbandwespbij Nomada goodeniana, de Gedrongen Wespbij Nomada guttulata, de Roodharige Wespbij Nomada lathburiana, de Vroege Wespbij Nomada leucophthalma, de Donkere Wespbij Nomada marshamella, de Rode Wespbij Nomada mutabilis, de Donkere Dubbeltand Nomada obscura, de Boswespbij Nomada opaca, de Sierlijke Wespbij Nomada panzeri, de Kalkgraslandwespbij Nomada piccioliana, de Gewone Dubbeltand Nomada ruficornis, de Heidewespbij Nomada rufipes, het Geeltipje Nomada sheppardana, de Signaalwespbij Nomada signata, de Matglanswespbij Nomada similis, de Borstelwespbij Nomada stigma, de Stomptandwespbij Nomada striata, de Geelzwarte Wespbij Nomada succincta en de Variabele Wespbij Nomada zonata voor.
Bloedbijen
De bloedbijen (genus Sphecodes) zijn meestal zwart met een opvallend, gedeeltelijk bloedrood achterlijf. Zelden zijn deze bijen volledig zwart. Ze zijn overwegend kaal en hebben geen verzamelapparaat. Bloedbijen parasiteren vooral op groefbijen van het genus Lasioglossum. Van enkele soorten is bekend dat ze zich met geweld toegang verschaffen tot de nesten van groefbijen. Ze doden de bewaakster aan de ingang en ook werksters om de weg voor zichzelf vrij te maken naar de broedcellen van de gastheerbij. Enkele soorten hebben ook zijdebijen of andere bijen als gastheer. Bij deze bijen zijn het de volwassen vrouwtjes, en niet de larven, die het ei of de larve van de gastheerbij doodt. Om de precieze locatie van het gastheernest te vinden, zijn deze bijen vaak wandelend over de grond te vinden. Bloedbijen bezoeken een groot aantal verschillende bloemen.
In Vlaanderen kennen we de Grote Bloedbij Sphecodes albilabris, de Brede Dwergbloedbij Sphecodes crassus, de Bosbloedbij Sphecodes ephippius, de Roestbruine Bloedbij Sphecodes ferruginatus, de Glanzende Dwergbloedbij Sphecodes geoffrellus, de Pantserbloedbij Sphecodes gibbus, de Lichte Bloedbij Sphecodes hyalinatus, de Kleine Spitstandbloedbij Sphecodes longulus, de Verscholen Dwergbloedbij Sphecodes marginatus, de Gewone Dwergbloedbij Sphecodes miniatus, de Dikkopbloedbij Sphecodes monilicornis, de Schoffelbloedbij Sphecodes pellucidus, de Grote Spitstandbloedbij Sphecodes puncticeps, de Rimpelkruinbloedbij Sphecodes reticulatus en de Vroege Bloedbij Sphecodes rubicundus.
Tubebijen
De tubebijen (genus Stelis) zijn koekoeksbijen die verschillende bovengronds nestelende bijen zoals metselbijen, wolbijen, klokjesbijen en tronkenbijen als gastheer hebben. Als koekoeksbijen hebben ze geen stuifmeelverzamelapparaat. De larven van tubebijen ontwikkelen zich sneller dan de larven van de gastheerbij. Bij het uitkomen eten ze de larve van de gastheerbij op en voeden zich vervolgens met de pollenkorrels. Tubebijen hebben een nogal gedrongen lichaamsbouw. Ze zijn weinig behaard of voorzien van zeer fijne haarbandjes. Ze zijn helemaal zwart of hebben een witte, oranje of gele tekening. Ze komen in verschillende biotopen voor, vooral als er hout met gaten aanwezig is waarin de gastheerbijen nestelen. Men vindt deze bijen dan ook zowel in bosranden als in dorpen en steden. Tubebijen bezoeken bloemen van zeer uiteenlopende planten.
Van de tubebijen komen de Gewone Tubebij Stelis breviuscula, de Witgevlekte Tubebij Stelis ornatula, de Zwarte Tubebij Stelis phaeoptera, de Geelgerande Tubebij Stelis punctulatissima en de Gele Tubebij Stelis signata in Vlaanderen voor.
Koekoekshommels
Koekoekshommels leggen hun eieren in het nest van sociale hommelsoorten. Regelmatig kan het gebeuren dat een hommelkoningin de koningin van soortgenoten of van een andere hommelsoort doodt en het nest overneemt, maar bij de echte koekoekshommels is de overname van het nest van een andere soort een normaal onderdeel van hun levenswijze.
Vrouwelijke koekoekshommels zijn morfologisch aangepast aan hun parasitaire levenswijze. Ze bezitten geen verzamelapparaat voor stuifmeel, ze hebben een gekromd achterlijf en een langere, kromme angel. Hun chitinelaag is dikker dan bij andere hommels; hun kaken zijn scherper en krachtiger en ze hebben ook een grotere gifblaas.
De vrouwtjes dringen een gastheervolk binnen nadat deze reeds een eerste generatie van werksters heeft geproduceerd. Ze sporen het nest op aan de hand van chemische sporen die door werksters van de gastheer bij de nestingang worden achtergelaten. Het binnendringen in het gastheervolk kan rustig gebeuren, maar ook op een zeer agressieve wijze. De koekoekshommel jaagt daarbij de gastheerkoningin weg, steekt ze dood of leeft er soms gewoon vreedzaam mee verder. Nadat de koekoekshommel zich heeft gevestigd, begint ze haar eieren te leggen. Doordat de eigen wasklieren gedegenereerd zijn, gebruikt ze de was in het nest om wascellen te bouwen voor haar eigen eieren. De werksters van het gastheervolk verzorgen zowel de nakomelingen van hun koningin als die van de koekoekshommel.
In de nazomer zijn de mannetjes van koekoekshommels vrij talrijk te vinden op grote distels en andere composieten. Alleen de bevruchte koekoekshommelvrouwtjes overwinteren.
In Vlaanderen komen de Lichte Koekoekshommel Bombus barbutellus, de Tweekleurige Koekoekshommel Bombus bohemicus, de Gewone Koekoekshommel Bombus campestris, de Boomkoekoekshommel Bombus norvegicus, de Rode Koekoekshommel Bombus rupestris, de Vierkleurige Koekoekshommel Bombus sylvestris en de Grote Koekoekshommel Bombus vestalis voor.
Bij de kevers parasiteert de uitheemse Kleine Kastkever Aethina tumida bij Honingbijen Apis mellifera en hommels. De soort werd nog niet in Vlaanderen of Nederland aangetroffen, maar gevreesd wordt dat men dit wel mag verwachten.
De Zwartspriethommelkever Antherophagus nigricornis, ook Liftkevertje genoemd, lift mee met hommels. In het hommelnest zet de kever eitjes af. De larven van de kever voeden zich met de was, het jonge hommelbroed en de stuifmeelvoorraden.
De spekkever Megatoma undata parasiteert bij de Rosse Metselbij Osmia bicornis, de zweefvliegendoder Ectemnius lituratus, de Smalbandzweefvlieg Ectemnius sexcinctus en de huigwesp Passaloecus eremita.
De larven van de Oliekevers Meloë species laten zich door solitaire bijen, bij voorkeur groefbijen of zandbijen vervoeren naar hun nest (foresie). Bij de paring stappen de triungulinen namelijk over naar een vrouwtje, zodat ze uiteindelijk in het bedoelde nest terecht komen. Ze zuigen in het nest het aanwezige ei leeg en doden eventuele rivalen.
De larven van de Waaierkever Metoecus paradoxus liften mee met sociale plooivleugelwespen, meerbepaald papierwespen van het genus Vespula. In het wespennest eet de keverlarve de wespenlarve van binnenuit op (endoparasiet).
De Diefkever Ptinus sexpunctatus parasiteert bij de Blauwe Metselbij Osmia caerulescens en de Gehoornde Metselbij Osmia cornuta.
De Smalvleugelige Sachembijenoliekever Sitaris muralis parasiteert bij sachembijen.
De oliekever Stenoria analis is een parasitaire kever bij de Klimopbij Colletes hederae.
De larve van de Bijenwolf Trichodes apiarius leeft bij bovengronds nestelende Honingbijen Apis mellifera (in verwaarloosde kasten) en solitaire bijen (behangersbijen en metselbijen) en voedt zich niet alleen met de bijeneieren, -
De Behaarde Bijenwolf Trichodes alvearius komt op dezelfde plaatsen voor als de Bijenwolf Trichodes apiarius maar is zeldzamer. De larve ontwikkelt zich niet bij bijen, maar in de nesten van graafwespen.
De zuigende luizen zijn vleugelloze, op zoogdieren parasiterende insecten.
De Duivenluis Columbicola columbae komt alleen voor tussen de veren van de Houtduif Columba palumbus en andere duiven. Het is een bijtende luis, die zich voedt met de hoorn van duivenveren.
Damalinia species komen voor bij landbouwhuisdieren. Damalinia bovis veroorzaakt onrust en jeuk bij runderen. Damalinia equi veroorzaakt vooral jeuk bij paarden en Damalinia ovis zorgt voor jeuk en ook wolverlies bij schapen en geiten.
De luis Eomenacanthus stramineus behoort tot de vogelluizen (Menoponidae). Deze luis voedt zich met huid-
De luis Felicola subrostratus veroorzaakt jeuk bij katten.
De Fazanteveerluis Goniodes colchicus is een veerluis die in de veren van de Fazant Phasianus colchicus leeft. De luis voedt zich met de hoornlagen van de huid en de veren.
Haematopinus species zijn luizen die zich vaak aan de binnenkant van de oren van zoogdieren ophouden. Haematopinus asini veroorzaakt jeuk bij paarden, Haematopinus eurysternus veroorzaakt jeuk bij runderen. Haematopinus suis veroorzaakt jeuk, soms anemie en ook groeivertraging bij varkens.
Linognathus setosus is een luis die zorgt voor jeuk en wolverlies bij schapen en geiten. Linognathus vituli is een luis die bij runderen jeuk veroorzaakt.
De Hoofdluis Pediculus humanus capitis is een parasitaire luis. Deze soort heeft een afgeplat en smal peervormig lichaam van 2 à 3 mm lang. De korte, sterke poten dragen hechtklauwtjes. Deze luis komt alleen voor in het hoofdhaar bij de mens. Ze behoort tot de zuigende luizen en voedt zich met menselijk bloed.
De Klerenluis Pediculus humanus corporis is een luis die parasiteert op mensen. Deze luis bracht vroeger de beruchte vlektyfus over, veroorzaakt door de bacterie Rickettsia prowzekii.
De Platluis Phthirus pubis, ook wel Schaamluis genoemd, is een parasitaire luis die leeft op de dichtbehaarde plaatsen van het menselijk lichaam (meestal de schaamstreek maar ook de baard, oksels en wimpers), met uitzondering van het hoofd.
De luis Solenopotes capillatus veroorzaakt onrust en jeuk bij runderen.
De hondenhaarluis Trichodectes canis komt vooral voor bij honden. Deze luis heeft een grote, min of meer vierkante kop met grote mandibels. Deze luis (nimf en imago) voedt zich met stukjes huid, haren, uitscheidingsproducten en bloed. Deze luis veroorzaakt soms ernstige irritatie (jeuk) en haarverlies, doordat de gastheer langdurig krabt.
Op de Das Meles meles leeft dan weer de Dassenluis Trichodectes melis. Dit is een gespecialiseerde parasiet.
Bij de mieren kennen we een aantal soorten met een parasitaire levenswijze:
De Woekermier Anergates atratulus is een obligaat parasitaire soort bij de Zwarte Zaadmier Tetramorium caespitum, alsook bij de Bruine Zaadmier Tetramorium atratulus.
De Behaarde Bosmier Formica rufa, ook Behaarde Rode Bosmier genoemd, is een ‘temporaire sociaalparasiet’. Voor het stichten van een geheel nieuw nest moet een bevruchte koningin zich laten adopteren in het nest van een Formica-
De Glanzende Houtmier Lasius fuliginosus is een temporeel parasitaire soort bij andere Lasius-
De Breedschubmier Lasius sabularum is een temporeel parasitaire soort van de Wegmier Lasius niger.
Gaststeekmieren leven in de kolonies van hun gastheren. De vrouwtjes geven feromonen af die ervoor zorgen dat de gastheer zelf geen geslachtsdieren meer produceert. De kolonie van de gaststeekmier leeft in de kolonie van de gastheermier, zonder dat de koningin van de gastheermier wordt gedood.
De gaststeekmier Myrmica microrubra werd vroeger altijd beschouwd als de microgyne van de Gewone Steekmier Myrmica rubra. Het is in ieder geval een soort die parasitair leeft bij deze laatste mier.
VLIEGEN
We onderscheiden hierbij de bijenluisvliegen, de blaaskopvliegen, de bloemvliegen, de dambordvliegen, de dazen, de echte vliegen, de fruitvliegen, de horzels, de luisvliegen, de slakkendoders, de sluipvliegen, de spinvliegen, de vleesvliegen en de wolzwevers.
BIJENLUISVLIEGEN
De Bijenluisvlieg Braula coeca is een vleugelloze soort die in bijenkorven leeft en zich, evenals de larven, voedt met honing. De volwassen Bijenluisvlieg klampt zich vast aan de haartjes van de Honingbij Apis mellifera en laat zich zo naar een andere plaats brengen.
BLAASKOPVLIEGEN
De blaaskopvliegen (Conopidae) vallen op door hun tamelijk grote kop. Het achterlijf is wespachtig, gekromd en achteraan verdikt. Deze vliegen zijn bloembezoekers. Met hun grote zuigsnuit kunnen ze diep in de bloemen doordringen. De vrouwtjes vallen bijen, wespen of hommels aan om in de vlucht een eitje in hun achterlijf te leggen met een flinke legboor, die als een soort pistool is uitgerust om vliegensvlug een eitje te kunnen leggen in de gastheer. De larve eet de gastheer van binnen uit op en verpopt na het overlijden van deze gastheer.
De Stekeldrager Abrachyglossum capiatatum is een blaaskopvlieg. De gastheersoorten van deze parasitaire vlieg zijn nog niet gekend, maar de maden van blaaskopvliegen ontwikkelen zich in andere insecten, zoals bijen en hommels en op een vindplaats werden Slobkousbijen gespot, zodat deze bijen mogelijk als gastheer optreden.
De wespblaaskoppen (genus Leopoldius) parasiteren vooral bij sociale plooivleugelwespen, vooral limonadewespen.
Het Bont Blaaskaakje Myopa buccata is een endoparasitaire vlieg bij de Meidoornzandbij Andrena scotica.
Het Stipblaaskaakje Myopa testacea parasiteert op andere insecten zoals bijen, hommels, wespen en sprinkhanen.
Het Gewoon Knuppeltje Psychocephala rufipes parasiteert bij hommels en wespen.
De Roestbruine Kromlijf Sicus ferrugineus parasiteert op hommels en zandbijen.
Blaaskopvliegen van het genus Thecophora parasiteren bij groefbijen.
De Grijze Blaaskop Zodion cinereum parasiteert bij de Blauwe Zandbij Andrena agilissima en de Vierbandgroefbij Halictus quadricinctus.
BLOEMVLIEGEN
De bloemvliegen (Anthomyiidae) zijn kleine tot middelgrote (2 tot 13 mm) vliegen. De levenswijze varieert sterk naargelang de soort. Er zijn soorten die voor de ontwikkeling van de larven aangewezen zijn op het eten van planten, schimmels of dood organisch materiaal. Onder de bloemvliegen komen ook soorten voor die parasiteren bij bijen of graafwespen. Het zijn de bloemvliegen van de genera Leucophora en Eustalomyia.
Een vrouwtjes-
Eustalomyia-
De bloemvlieg Eustalomyia festiva parasiteert bij de dwergvliegendoder Crossocerus megacephalus.
De bloemvlieg Eustalomyia hilaris parasiteert bij de Epauletzweefvliegendoder Ectemnius cavifrons en de Enkelbandzweefvliegendoder Ectemnius ruficornis.
Leucophora-
De bloemvlieg Leucophora cinerea parasiteert bij de Grijze Zandbij Andrena vaga.
De bloemvlieg Leucophora obtusa wacht het vrouwtje van onder meer de Zwartrosse Zandbij Andrena clarkella en de Viltvlekzandbij Andrena nitida op en volgt haar op zeer dichte afstand (10 cm) tot aan de nestingang (“satellietvlieg”). De vlieg wacht daar tot het vrouwtje het nest opnieuw verlaat en loopt daarna het nest in om een ei af te zetten. De vliegenlarve voedt zich met de larve van de gastheerbij.
De bloemvlieg Leucophora personata parasiteert bij de Blauwe Zandbij Andrena agilissima, de Meidoornzandbij Andrena scotica en het Vosje Andrena fulva.
BOCHELVLIEGEN
Over de ecologie van de bochelvliegen (Phoridae) is in Vlaanderen nog maar weinig bekend. Sommige van deze vliegen staan er wel om bekend dat ze parasiteren op mieren of bijen.
De bochelvlieg Apocephalus borealis is een parasitoïde vlieg bij Honingbijen Apis mellifera. Deze vlieg legt eitjes in de buik van de bij. De larven vreten de bij van binnenuit op. Dit gebeurt geleidelijk. De geïnfecteerde bijen gaan een afwijkend gedrag vertonen. Ze verlaten de korven en vliegen de brandende zon tegemoet. Vervolgens lopen ze rondjes over de grond doordat ze hun richtingsgevoel zijn kwijtgeraakt.
DAMBORDVLIEGEN
Dambordvliegen (Sarcophagidae) zijn parasitaire vliegen bij bijen, hommels en wespen. Ze kunnen de gastheersoorten lokaliseren door middel van geursignalen. Doordat de larven zich voeden met het voedsel van de gastheerlarven, sterven deze larven de hongersdood.
De dambordvlieg Apodacra seriemaculata parasiteert bij de Roodpotige Sprinkhaandoder Tachysphex panzeri.
Een gekende gastheer van de dambordvlieg Brachicoma devia is de Moshommel Bombus muscorum.
De vlieg Hilarella stictica parasiteert bij de Grote Rupsendoder Ammophila sabulosa.
De dambordvlieg Macronychia griseola parasiteert bij de graafwespen Gewone Vliegenspringer Mellinus arvensis en de Sierlijke Spieswesp Oxybelus uniglumis.
De dambordvlieg Macronychia agrestis parasiteert bij de Geschuierde Bladvlooiendoder Psenulus schencki, een graafwesp.
De dambordvlieg Macronychia polydon parasiteert bij graafwespen met name de Sierlijke Spieswesp Oxybelus uniglumis, en de dwergvliegendoders Crossocerus capitosus en Crossocerus elongatulus.
De dambordvlieg Metopia argyrocephala is een kleptoparasiet bij de Behaarde Rupsendoder Ammophila pubescens, de Roodzwarte Borstelspinnendoder Anoplius viaticus, de Heldere Oeverzeefwesp Crabro peltarius, de Zilveren Spieswesp Oxybelus argentatus en de Gladde Spieswesp Oxybelus bipunctatus.
Vliegen van de genera Metopia, Miltogramma en Senotainia worden ook soms “satellietvliegen” genoemd. Deze kleine vliegjes hebben de gewoonte om in de buurt van de grondnesten te wachten tot de bewoonster aankomt met stuifmeel (solitaire bij) of een prooi (solitaire wesp).
De dambordvlieg Metopia campestris parasiteert bij de Breedbandige Schuimcicadendoder Gorytes laticinctus.
De dambordvlieg Metopia staegeri parasiteert bij de Gladde Spieswesp Oxybelus bipunctatus.
De dambordvlieg Miltogramma conigera parasiteert bij de Sierlijke Spieswesp Oxybelus uniglumis.
De dambordvlieg Miltogramma germari parasiteert bij de Pluimvoetbij Dasypoda hirtipes. Deze soort parasiteert ook bij graafwespen zoals de Bijenwolf Philanthus triangulum, de knoopwesp Cerceris sabulosa en de Smalbandzweefvliegendoder Ectemnius sexcinctus.
De dambordvlieg Miltogramma murinum heeft een gelijkaardige levenswijze als Miltogramma germari, maar de gastheer is hier de Driedoornige Metselbij Hoplitis tridentata.
De dambordvlieg Miltogramma punctata kiest dan weer als gastheerbijen de Wormkruidbij Colletes daviesanus en de Heidezijdebij Colletes succinctus.
De dambordvlieg Oebalia cylindrica parasiteert bij de dwergvliegendoders Crossocerus capitosus en Crossocerus cinxius.
De dambordvlieg Pachyophthalmus signatus is een parasiet bij de Geschuierde Bladvlooiendoder Psenulus pallipes, de Slanke Pottenbakkerswesp Trypoxylon attenuatum en de Roodscheenpottenbakkerswesp Trypoxylon clavicerum.
De dambordvlieg Pterella melanura is een parasiet bij de knoopwesp Cerceris sabulosa.
De dambordvlieg Ptychoneura melaleuca parasiteert bij de Rode Kegelwesp Rhopalum clavipes.
De dambordvlieg Ptychoneura rufitarsis parasiteert bij de Rode Kegelwesp Rhopalum clavipes en de Driekleurige Kegelwesp Rhopalum coarcticum.
De larven van de Dambordvlieg Sarcophaga carnaria leven parasitair op de Regenworm Lumbricus terrestris. Deze vlieg legt ook eitjes op kadavers en op vlees, dat onafgedekt in woningen ligt.
De dambordvlieg Senotainia tricuspis is een ovovivipare vlieg die de larven op vliegende hommels legt, tussen de kop en het borststuk. De larve vreet zich van buiten naar binnen. De hommel in kwestie overleeft deze aanval niet. Van een hommelvolk zijn er gemiddeld een tiental slachtoffers van deze parasiet.
De dambordvlieg Sphecapata conica parasiteert bij de graafwespen Donkere Oeverzeefwesp Crabro scutellatus, Gewone Vliegenspringer Mellinus arvensis, Gladde Spieswesp Oxybelus bipuncatus, Bijenwolf Philanthus triangulum.
De dambordvlieg Taxigramma multipunctata parasiteert bij de Roodpotige Sprinkhaandoder Tachysphex panzeri.
DAZEN
Dazen (Tabanidae) zijn een familie van bloedzuigende vliegen. De volwassen wijfjes zuigen bloed bij grote zoogdieren zoals koeien, paarden en mensen.
De Gewone Goudoogdaas Chrysops relictus steekt mensen, koeien en paarden, maar toch minder vaak dan de Regendaas Haematopota pluvialis. Mensen worden vooral gestoken in het hoofd door deze daas. De larven leven in modderige oevers en andere natte biotopen.
Regendazen steken mensen en hebben het vooral op de benen en armen gemunt. De Regendaas Haematopota pluvialis leeft vaak in de buurt van water in bosgebieden. Een steek kan pijnlijk zijn en allergische reacties veroorzaken.
De Grijze Runderdaas Tabanus autumnalis en de Runderdaas Tabanus bovinus steken runderen en paarden.
De vrouwtjes van de Kleine Runderdaas Tabanus bromius zuigen bloed bij mensen en vee.
Het vrouwtje van de Paardendaas Tabanus sudeticus zuigt bloed, vooral bij runderen en paarden, en zeer zelden ook bij mensen.
ECHTE VLIEGEN
De echte vliegen (Muscidae) hebben zeer algemene vertegenwoordigers, zoals de Huisvlieg Musca domestica. Ze zijn over het algemeen borstelig behaard en niet uitbundig gekleurd. De vliegen leven heel verschillend, afhankelijk van de soort. Veel soorten zijn bestuivers die van nectar leven, maar er zijn soorten die steken en bloed zuigen en soorten die vloeistoffen als wondvocht opzuigen. De larven leven vooral in rottend organisch materiaal.
De Kleine Steekvlieg Haematobia irritans veroorzaakt bij runderen, schapen en geiten vooral stress, onrust en jeuk. Deze soort leeft van bloed. Deze vlieg steekt soms ook mensen. De vlieg is ook een mechanische vector voor bacteriën.
De Zomerwrangvlieg Hydrotea irritans kan bij runderen als een vector optreden bij de overdracht van de ziekte zomermastitis of zomerwrang die vooral wordt veroorzaakt door de bacterie Trueperella pyogenes.
De Herfstvlieg Musca autumnalis is de overdrager van de ziektekiem Moraxella bovis, die "pinkeye" veroorzaakt, een besmettelijke vorm van oogontsteking bij koeien.
De Huisvlieg Musca domestica kan ziektekiemen van diverse maag-
De Stalvlieg Stomoxys calcitrans voedt zich met bloed van zoogdieren. De vlieg steekt vooral vee, maar ook mensen. Deze vlieg veroorzaakt bij runderen, schapen en geiten jeuk en onrust. Het is een mechanische vector voor bacteriën.
FRUITVLIEGEN
Fruitvliegen (Drosophilidae) voeden zich met gistende vloeistoffen en rottend fruit, terwijl de larven zich voeden met bacteriën en schimmels. Soms vertonen ze kannibalistisch gedrag. Enkele soorten treden op als kleptoparasiet in bijen-
De fruitvlieg Cacoxenus indagator parasiteert in de nesten van de Rosse Metselbij Osmia bicornis (belangrijkste gastheer), de Gehoornde Metselbij Osmia cornuta en de Kauwende Metselbij Osmia leaiana. Soms wordt wel de helft van de metselbijennesten in een bepaald gebied door deze vlieg geparasiteerd.
HORZELS
Volwassen horzels (Oestridae) kunnen niet bijten of steken. Ze hebben geen bewegende monddelen en geen angel. Ze worden wel vaak verward met de bloedzuigende dazen. De volwassen dieren leven niet lang en eten ook niet. De larven echter leven parasitair in zoogdieren, zoals runderen, paarden, schapen en geiten. Elke soort heeft zijn eigen gastheer. Als ze volgroeid zijn, worden ze uitgeniesd, maar ze kunnen zich ook door de huid naar buiten vreten en zich dan in de grond verpoppen.
De Edelherthorzel Cephenemyia auribarbis is een hooggespecialiseerde vlieg, waarvan de larve als parasiet in het Edelhert Cervus elaphus leeft.
De Paardenhorzel Gasterophilus intestinalis is een parasiet van paarden en ezels. Het vrouwtje legt eitjes op de voorste lichaamsdelen van de gastheer, wanneer deze hun huid schoonlikken, komen de eitjes op de tong terecht, waar de larven meteen uitkomen. Met de uitwerpselen komt de volgroeide larve naar buiten en verpopt zich in de mest of in de grond.
De Runderhorzel Hypoderma bovis parasiteert bij runderen. De eitjes worden op de achterste lichaamsdelen afgezet. De larven boren zich naar binnen (endoparasieten) en komen na veel omzwervingen onder de huid terecht, waardoor in de winter onderhuidse abcessen (horzelbulten) ontstaan (hypodermose). De volwassen vlieg leeft maar enkele dagen in juni. Rondvliegende Runderhorzels kunnen blinde paniek veroorzaken bij weidend vee. De runderhorzel is succesvol veterinair bestreden en is hierdoor zeldzaam geworden.
De levenscyclus van de verwante soort Hypoderma lineatum is gelijkaardig aan die van de Runderhorzel maar de larven bewegen zich in de richting van de slokdarm. Wanneer de larven uitkomen dringen ze door de huid en vreten zich een weg door het lichaam. De laatste 3 maanden zit de larve in een voor het rund zeer pijnlijk onderhuids gezwel. Het gezwel heeft een gat naar buiten waarlangs de larve kan ademen en waardoor de larve, wanneer hij rijp is, het lichaam kan verlaten om op de grond te verpoppen.
De Schapenhorzel Oestrus ovis komt van mei tot juli voor op plaatsen waar schapen (of geiten) voorkomen. De eitjes worden in de neusgaten van schapen (of soms geiten) gelegd. De larven dringen zo de kop van het zoogdier binnen en ontwikkelen zich in de voorhoofdsholte. De volgroeide larven kruipen terug in de neusgaten en worden uitgeniesd. Ze verpoppen in de grond.
LUISVLIEGEN
Luisvliegen (Hippoboscidae) zuigen bloed van vogels of zoogdieren.
De Gierzwaluwluisvlieg Crataerina pallida is een bloedzuigende parasiet, die uitsluitend op Gierzwaluwen Apus apus voorkomt. Het vrouwtje legt geen eitjes, maar zet volledig ontwikkelde maden af, die onmiddellijk verpoppen.
De Paardenluisvlieg Hippobosca equina leeft vooral in de vacht van runderen, soms ook van paarden, herten en honden. De vlieg zet zich vast op plaatsen waar het getroffen dier niet bij kan. Het vrouwtje zuigt bloed. Soms wordt ook de mens aangevallen.
De Hertenluisvlieg Lipoptena cervi leeft in het voorjaar op vogels. Later, omstreeks juni, worden vooral het Edelhert Cervus elaphus, de Ree Capreolus capreolus, het Wilde Zwijn Sus scrofa maar ook wel de Das Meles meles of (in zeer zeldzame gevallen) de mens uitgekozen als gastheer. Nadat deze parasiet zich in de huid van één van deze gastheren heeft genesteld, verliest hij de vleugels. Het vrouwtje zuigt bloed en produceert volgroeide larven, die zich in de vacht verpoppen.
De Schapenluisvlieg Melophagus ovinus is een vleugelloze bloedzuigende vlieg. Schapen kunnen erg verzwakken wanneer ze geparasiteerd worden door deze vlieg. De vlieg zorgt niet alleen voor hevige jeuk; ze zorgt ook voor onrust en stress bij de dieren.
SLAKKENDODERS
De vliegen Renocera pallida, Renocera striata en renocera stroblii behoren tot de familie van de slakkendoders (Sciomyzidae). Het volwassen vrouwtje legt eitjes aan de waterkant, bijvoorbeeld op een blad van Lisdodde Typha species. De larven begeven zich naar de oever en dringen een Erwtenmossel Pisidium species binnen. Daar verblijven ze parasitair en eten vervolgens de mossel op. In een tweede en derde larvestadium voeden ze zich met Erwtenmossels. Waarschijnlijk kunnen de larven ook waterslakken parasiteren.
SLUIPVLIEGEN
Sluipvliegen (Tachinidae) zijn als volwassen vliegen vaak op bloemen te vinden. De larven leven als inwendige parasiet in andere insecten, bijvoorbeeld in rupsen of graafwespen.
De vliegen Blondelia nigripes, Carcelia iliaca en Pales processionea en Zenillia libatrix treden op als parasiet bij de Eikenprocessierups Thaumetopoea processsionae.
De sluipvlieg Dexiosoma caninum parasiteert op de larven van een aantal bladsprietkevers.
De larven van de sluipvlieg Eriothrix rufomaculata parasiteren op rupsen en larven van andere insecten.
De sluipvlieg Leskia aurea parasiteert bij rupsen van Synanthedon-
De larven van sluipvliegen van het genus Lydella leven in vlinderrupsen die verscholen leven in stengels van grassen, met name de rupsen van uiltjes en lichtmotten.
De vlieg Mintho rufiventris parasiteert op de rupsen van de Tweelijnmot Hypsopygia glaucinalis en de Maïsboorder Ostrinia nubilalis.
De sluipvlieg Nemorilla floralis parasiteert op de rupsen van allerlei dag-
De sluipvlieg Phorocera grandis parasiteert vooral op de Bastaardsatijnvlinder Euproctis chrysorrhoea en ook wel op de Eikenprocessierups Thaumetopoea processionea.
De sluipvlieg Phryxe nemea parasiteert op rupsen van vlinders, vooral het Groot Koolwitje Pieris brassicae.
De sluipvlieg Sturmia bella parasiteert op de rupsen van aurelia’s zoals de Atalanta Vanessa atalanta.
De sluipvlieg Subclytia rotundiventris parasiteert op de nimfen van enkele wantsensoorten zoals de Bremschildwants Piezodorus lituratus en de Berkenwants Elasmucha grisea.
De Woeste Sluipvlieg Tachina fera parasiteert bij rupsen van verschillende dag-
De Stekelsluipvlieg Tachina grossa parasiteert op de rupsen van vlinders, vooral spinners.
De vlieg Zenillia libatrix treedt op als parasiet bij de Eikenprocessierups Thaumetopoea processsionae.
De sluipvlieg Zophomyia temula parasiteert waarschijnlijk op de rupsen van nachtvlinders.
SPINVLIEGEN
Spinvliegen (Acroceridae) parasiteren als larve op spinnen. De volwassen vliegen voeden zich met nectar.
De larven van Acrocera species leven tot de laatste vervelling in een spin en verpoppen zich buiten de gastheer. De volwassen vliegen voeden zich met nectar.
VLEESVLIEGEN
Vleesvliegen (Calliphoridae), ook bromvliegen genoemd, halen als volwassen dieren hun voedsel uit rottend organisch materiaal, honing of vruchtensappen. De larven (maden) van sommige soorten maken jacht op mieren, termieten en andere insectenlarven, weer andere soorten dringen als parasiet via wonden het lichaam van mensen en dieren binnen. Ze kunnen ziekten overbrengen.
De Groene Vleesvlieg Lucilia sericata is een vlieg die myiasis of de huidmadenziekte kan veroorzaken. De volwassen vliegen leggen eitjes op levende dieren, vooral op schapen. De maden kunnen geen levend vlees eten, maar alleen dood en rottend vlees. Daarom scheiden de maden stoffen af die tot weefselafsterving (necrose) leiden en het vlees doen rotten. Door de rotting kunnen ze de opgeloste voedingsbestanddelen opnemen. Na enkele dagen verpoppen de maden en ontwikkelen zich in slechts een paar dagen tot nieuwe volwassen vliegen. De hele levenscyclus van de vliegen kan op een paar weken tijd voltooid zijn.
De vleesvlieg Phormia regina kan myiasis veroorzaken bij schapen en geiten.
De larven van Pollenia-
WOLZWEVERS
De larven van de wolzwevers (Bombylliidae) ontwikkelen zich in bijenlarven of in vlinderrupsen ofwel als parasiet in een andere parasiet zoals in de larven van sluipvliegen.
De Muurrouwzwever Anthrax anthrax parasiteert bij verschillende gastheren, zoals de Zwarte Sachembij Anthophora retusa, de Rosse Metselbij Osmia bicornis, de Gehoornde Metselbij Osmia cornuta.
De Gewone Wolzwever Bombylius major parasiteert bij Zandbijen (Andrena en Colletes-
MUGGEN
Ook veel muggensoorten kennen een parasitaire levenswijze, zij het dan zeer temporeel. Ze veroorzaken eigenlijk uit zichzelf geen nadeel, maar kunnen wel als overbrenger (vector) fungeren voor een nadeel. We noemen ze dan ook vectorparasieten.
Het optreden van de Chicungunya-
De muggen Anopheles atroparvus en Anopheles plumbeus kunnen de ziekte malaria overbrengen.
Het blauwtongvirus wordt overgebracht door knutten (bijtmugjes) van de familie Ceratopogonidae. Dit virus veroorzaakt ziekten bij schapen en koeien. Vroeger kwam het virus alleen voor ten zuiden van de Middellandse Zee. Sinds het einde van de jaren 1990 is er een opmars van de vector Culicoides imicola én het virus in noordelijke richting. Een variant van het virus dook in 2006 op in Nederland, België en Duitsland (later ook Frankrijk, Luxemburg, Groot-
Culicoïdes-
Het Gaasvliegknutje Forcipomyia eques is gespecialiseerd in het zuigen aan netvleugeligen, vooral gaasvliegen. Vaak worden er zelfs meerdere knutjes op één gaasvlieg aangetroffen.
Motmugjes Psychoda albipennis komen ook in onze streken voor. In Turkije staan de larven van deze motmugjes er voor bekend dat ze myiasis kunnen veroorzaken. De larven werden ontdekt in het urogenitaal systeem van zowel mannen als vrouwen. Ze leven inwendig en groeien daar uit het stadium dat ze kunnen verpoppen en worden dan uitgeplast. De larven kunnen de urinewegen gedeeltelijk blokkeren of andere ongemakken veroorzaken. De infectie is niet besmettelijk en een antibioticakuur blijkt er effectief tegen te zijn.
Ook bij de vlinders kennen we enkele parasitaire soorten:
De Grote Wasmot Galleria mellonella komt voor in de nesten (korven) van Honingbijen Apis mellifera. Deze mot is vooral te vinden in de voorraad van de imker, bijvoorbeeld bij de opslag van ramen. Zwakkere en kleine volken kunnen op de buitenste ramen last krijgen van deze mot, hetgeen in het slechtste geval kan leiden tot verminderde broedresultaten. Omdat deze mot ook naar andere kasten dan naar de geboortekast kan gaan, is het een potentiële overbrenger van ziekten.
Ook de Kleine Wasmot Achroia grisella, die een vergelijkbare levenscyclus heeft als de Grote Wasmot, komt voor in de nesten van Honingbijen Apis mellifera. Beide soorten komen wel niet tegelijk in één bijenkast voor, want de larve van de Grote Wasmot eet deze van de Kleine Wasmot op.
Vlooien zijn altijd parasitair. Ze voeden zich met het bloed van hun gastheer.
De Vogelvlo Cararophyllus species is niet sterk aan een bepaald soort gastheer gebonden, en durft ook wel op mensen te vertoeven om bloed te zuigen. De larven van deze vlo zijn meer aan vogels gebonden. Zij ontwikkelen zich in vogelnesten en leven van vogelmest en ander organisch afval.
De Kattenvlo Ctenocephalides felis kan zowel op katten, honden als mensen voorkomen. Deze vlo kan een tussengastheer zijn van de humane lintworm Hymenolepis nana en de Hondenlintworm Dipylidium caninum. De vlo, die 34 cm hoog kan springen, veroorzaakt jeuk en kan een vlooienallergie-
De Hondenvlo Ctenocephalides canis kan op honden en Wolven voorkomen, maar komt vrijwel niet meer voor in West-
De Mensenvlo Pulex irritans leeft op de mens en op gekweekte en wilde diersoorten, waarvan bloed gezogen wordt. Het vrouwtje legt ongeveer 400 eitjes. Het is een kosmopoliet. De soort is door een verbeterde hygiëne uiterst zeldzaam geworden in West-
Spilopsyllus cuniculi is een vlo die bij konijnen kan optreden als een belangrijke vector voor de ziekte myxomatose.
De Rattenvlo Xenopsylla cheopis is een parasiet die voorkomt bij knaagdieren, met name bij de Zwarte Rat Rattus rattus en is de voornaamste vector voor de overdracht van de builenpest. Als de rattenvlo bloed heeft opgezogen van een besmette rat kan de pestbacterie Yersinia pestis na het bijten van een mens worden doorgegeven.
Op de Das leeft de Dassenvlo Paraceras melis.
Waaiervleugeligen (Strepsiptera) zijn zeer kleine insecten (0,5 tot 4 mm) waarvan de jeugdstadia parasieten van andere insecten zijn. Volwassen mannetjes leven vrij. De voorvleugels zijn gereduceerd. De achtervleugels zijn breed en vliezig. De vrouwtjes blijven parasitair leven. Ze zien eruit als insectenlarven (= neotenie: als geslachtsrijp individu lijken op een larve) en blijven binnen de larvenhuid.
Het zijn echte parasieten, want de gastheren blijven in leven.
Waaiervleugeligen hebben als gastheren wespen, bijen, franjestaarten, kakkerlakken, sprinkhanen, snavelinsecten, mieren en vliegen en muggen. Bij de waaiervleugelige familie Myrmecolacidae parasiteren de vrouwtjes op sprinkhanen en de mannetjes op mieren. Vertegenwoordigers van de Xenidae parasiteren op wespen; deze van de Stylopidae vooral op bijen.
Triungulinelarven van soorten die op bijen of wespen parasiteren liften vanaf een bloem met de gastheer mee.
Waaiervleugeligen hebben een bijzondere levenscyclus.
Na de paring ontwikkelen zich larven die het sterk opgezwollen lichaam van het vrouwtje verlaten. De larven zijn ongeveer een halve mm groot en zijn voorzien van pootjes. Deze larven verlaten de gastheer bijvoorbeeld bij bloembezoek en wachten er tot ze een mogelijke gastheer kunnen bespringen. Op die manier liften ze mee naar het nest waar ze binnendringen in de larve van de gastheer. Daarin ontwikkelt de parasitaire larve zich als een inwendige parasiet. Na de vervelling wordt de larve een pootloze parasiet.
In het nest wacht de larve tot de larve van de gastheer uit het ei komt, waarna ze zich bij de gastheerlarve in het achterlijf vreet. Eenmaal in de gastheer vervelt de triungulinelarve zodat ze vanaf dan uitziet als een soort made. Via diffusie neemt ze voedsel op uit de gastheer. Na de verpopping van de gastheerlarve breekt de waaiervleugelige larve door het membraan tussen 2 tergieten van het achterlijf van de gastheer.
De afgeplatte vrouwelijke volwassen parasieten zitten tussen 2 achterlijfssegmenten van een gastheer (mannetje of vrouwtje), die daardoor uit elkaar gedrukt worden. Ze zien eruit als een zak eitjes met een chitineus kort kopborststuk aan.
Het vrouwtje bezit rudimentaire monddelen. Ze neemt door middel van diffusie haar voedsel rechtstreeks op door de huid van de gastheer. Ze bezit een broedkanaal, waarlangs de spermatozoïden het lichaam binnenkomen, de eitjes bevruchten en even later de triungulinelarven het lichaam verlaten. De opening van dit broedkanaal bevindt zich aan het kopborststuk.
Ook de mannetjes komen tussen de achterlijfssegmenten te voorschijn, aanvankelijk als een zwarte pop. Op het deel van de pop dat buiten het lichaam van de gastheer steekt, bevinden zich een paar “oogplekken”. Bij het waarnemen van zonlicht komen de mannetjes uit hun pop te voorschijn. De pop scheurt hierbij open en er komen gevleugelde diertjes uit met 6 poten. Ze hebben 2 waaiervormige vleugels. De mannetjes kunnen vliegen. De voorvleugels zijn gereduceerd tot kleine lobjes, die voor balans zorgen tijdens het vliegen. De mannetjes hebben grote, vertakte antennes met chemoreceptoren, van belang voor het lokaliseren van vrouwtjes.
Waaiervleugeligen zijn minieme diertjes van enkele mm groot. Mannetjes leven slechts een paar uur. Ze zoeken door middel van hun scherpe reukzin een vrouwtje dat zich tussen de segmenten van een gastheer bevindt. De aanwezigheid van de parasiet vertraagt de gastheer doordat de parasiet een stof uitscheidt die de zenuwwerking vermindert (neuro-
Geparasiteerde gastheren komen eerder te voorschijn dan hun niet-
Soms zitten er meerdere parasieten, zowel mannetjes als vrouwtjes, in één gastheer.
Als gevolg van de parasitering door waaiervleugeligen kunnen de gastheren morfologische afwijkingen, vitaliteitsvermindering of gedragsveranderingen vertonen of steriel worden. Vaak krijgen vrouwtjes mannelijke kenmerken of vice versa, afhankelijk van het aantal parasieten. Soms zijn de gastheren minder actief of zelfs niet meer in staat om te vliegen. Gastheren kunnen zelfs tijdelijk verlamd raken. Dit vergroot voor de waaiervleugelige de kans om te paren. Doordat deze parasiet in het lichaam van de gastheer leeft, kan dit natuurlijk zorgen voor een aantasting van de inwendige organen, vooral als er meerdere exemplaren aanwezig zijn.
De waaiervleugelige Elenchus tenuicornis parasiteert bij cicaden, zoals Xanthodelphax stramineus.
De waaiervleugelige Groefbijwaaiertje Halictoxenos tumulorum parasiteert bij de Langkopsmaragdgroefbij Lasioglossum morio, de Parkbronsgroefbij Halictus tumulorum, de Langkopsmaragdgroefbij Lasioglossum punctatissimum en de Fijngestippelde Groefbij Lasioglossum punctatissimum.
De waaiervleugelige Paraxenos sphecidarum parasiteert bij de Behaarde Rupsendoder Ammophila pubescens, de Grote Rupsendoder Ammophila sabulosa en de Ruige Aardrupsendoder Podalonia hirsuta.
Het Plooivleugelwaaiertje Pseudoxenos heydeni parasiteert bij de Epauletmuurwesp Ancistrocerus gazella, de Ingesneden Muurwesp Ancistrocerus parietum, de Slanke Muurwesp Ancistrocerus trifasciatus en de stengelmetselwesp Stenodynerus xanthomelas.
Het Zandbijwaaiertje Stylops melittae is veelvuldig aan te treffen op diverse soorten zandbijen in het voorjaar. Vooral de Grijze Zandbij Andrena vaga treedt op als gastheer.
De waaiervleugelige Xenos vesparum parasiteert bij de Franse Veldwesp Polistes dominula.
Een aantal wantsen kennen een parasitaire levenswijze:
De Bedwants Cimex lectularius is een op mensenbloed beluste soort, die ook bloed van dieren zuigt. De steeksnuit bestaat uit een buisje dat bloed zuigt en een buisje dat verdovende, antistollende stoffen injecteert. Op de plaats van de steek ontstaat een jeukende rode vlek. De huidirritatie kan gaan van erge jeuk tot dikke zwellingen. Deze soort is een kosmopoliet in huizen. Tegenwoordig is de soort in Europa zeldzaam geworden. Met de immigratie van mensen uit andere werelddelen, stelt men sedert 2003 weer een toename vast in Vlaanderen. Er zijn geen gevallen bekend van de overdracht van ziektes door deze wants.
Parasitaire wespen zijn voor hun voortplanting afhankelijk van andere insecten. Volwassen sluipwespen hebben ook suikerbronnen, zoals bloemennectar, extraflorale nectar (nectar op bladeren en stengels) en (in mindere mate) honingdauw van bladluizen, nodig om te overleven. Suikervoeding ondersteunt bij vrouwelijke wespen ook de eiafrijping.
De wespen worden in een aantal families onderverdeeld.
We bespreken hieronder enkele wespenfamilies met wespengenera waarvan een parasitaire levenswijze gekend is.
BRONSWESPEN
Bronswespen (superfamilie Chalcidoidea) zijn kleine wespen met een lengte van slechts een halve tot enkele millimeters. De meeste leven als parasitoïden op of in allerlei insecten, sommige zijn planteneters, vaak als galvormers, nog andere leven als predator.
Enkele soorten zijn economisch van belang als biologische bestrijders.
Met een legboor zetten deze wespen eitjes af in of op de gastheer. Zowel eieren, larven, poppen of volwassen dieren kunnen als gastheer fungeren. Een groot aantal bronswespen zijn zogenaamde hyperparasitoïden. De bronswesp gebruikt dan namelijk een andere parasitoïde als gastheer. Dit is parasitisme in de tweede graad. Er komt zelfs bij de bronswespen parasitisme in de derde graad voor.
De bronswespen worden ingedeeld in verschillende families zoals onder meer Aphelinidae, Chalcididae, Encyrtidae, Eulophidae, Eupelmidae, Eurytomidae, Leucospididae, Mymaridae, Perilampidae, Pteromalidae en Torymidae. Voor deze wespen is een landschap met akkerranden, veel gastheren en veel bloemen die als nectar dienen voor de volwassen wespen van groot belang.
De bronswesp Ageniaspis testaceipes (Encyrtidae) is een endoparasitoïde wesp in bladminerende vlinders van het genus Phyllonorycter in bomen. Een enkel eitje dat afgezet wordt in een rups kan zich verschillende keren vermenigvuldigen (polyembryonie).
De bronswesp Allaptus pallidornis parasiteert onder meer bij dopluizen en stofluizen.
Bronswespen van het genus Anagrus zijn kleine wespjes die meestal parasiteren op de eitjes van dwergcicaden.
De bronswesp Anaphes flavipes parasiteert bij de Coloradokever Leptinotarsa decemlineata en de Rode Aspergekever Crioceris duodecimpunctata.
De bronswesp Aphelinus abdominalis (Aphelinidae) is een parasitoïde wesp in diverse bladluissoorten.
De bronswesp Aphelinus mali (Aphelinidae) is een parasitoïde wesp in de Appelbloedluis Eriosoma lanigerum.
De bronswesp Baryscapus galacticus is een hyperparasitoïde die de larven van de wesp Cotesia glomerata parasiteert terwijl die nog aanwezig zijn in de rups van het Groot Koolwitje Piëris brassicae.
De bronswesp Camptoptera papaveris parasiteert bij het Grasgoudhaantje Oulema melanopus.
De bronswesp Ceraptocerus mirabilis is een hyperparasitoïde in schildluizen.
De bronswesp Chalcis sispes is een endoparasitoïde in de larven van wapenvliegen.
De bronswesp Chrysocharis prodice (Eulophidae) is een solitaire endoparasitoïde wesp in bladminerende vlinders (Stigmella species). Het ei wordt in de rups gelegd.
De bronswesp Coelopencyrtus sp. (Encyrtidae) parasiteert in de nesten van maskerbijen zoals de Resedamaskerbij Hylaeus signatus.
De bronswesp Colpoclypeus florus (Elophidae) is een ectoparasitoïd op rupsen van bladrollers (vlinders).
De bronswesp Diomorus armatus (Torymidae) parasiteert bij de dwergvliegendoders Crossocerus capitosus en Crossocerus cinxius, de Knuttendoder Crossocerus nigritus, de Rode Kegelwesp Rhopalum clavipes, de Driekleurige Kegelwesp Rhopalum coarctatum, de tripsendoder Spilomena troglodytes en de Zwartgeschouderde Speldwesp Stigmus pendulus.
De bronswesp Diomorus calcaratus (Torymidae) parasiteert bij de Braambladluisdoder Pemphredon lethifer.
De bronswesp Diomorus kollari (Torymidae) parasiteert bij de zweefvliegendoder Ectemnius rubicola en de Diksprietige Bladvlooiendoder Psenulus schencki.
De parasitoïde bronswesp Encarsia berlesei, die afkomstig is uit Oost-
De bronswesp Encarsia citrina is een inburgerende exoot.
De parasitoïde bronswesp Encarsia formosa is een bronswesp die geïntroduceerd werd in kasteelten ter bestrijding van onder meer de Kaswittevlieg Trialeurodes vaporariorum en de Tabakswittevlieg Bernicia tabaci. Deze soort komt alleen nog maar in kassen voor.
De bronswesp Encarsia tricolor is een inheemse sluipwesp.
De bronswesp Eulophus ramicornis parasiteert de rupsen van vlinders zoals onder meer het Kroonvogeltje Ptilodon capucina.
De bronswesp Eupelmella vesicularis (Eupelmidae) parasiteert bij de tripsendoder Spilomena enslini.
De bronswesp Eupelmus urozonus is een zeer polyfage soort van diverse gallen op bomen en larven in vruchten.
De bronswesp Euplectrus bicolor (Eulophidae) parasiteert ondermeer op de rups van de Agaatvlinder Phlogophora meticulosa.
De bronswesp Eurytoma nodularis (Eurytomidae) parasiteert bij de Ranonkelbij Chelostoma florisomne en bij verschillende wespensoorten.
De bronswesp Eurytoma rubicola (Eurytomidae) parasiteert bij de Glanzende Stofluisdoder Nitela borealis, de Slanke Pottenbakkerswesp Trypoxylon attenuatum, de Roodscheenpottenbakkerswesp Trypoxylon clavicerum.
De larven van Figitidae leven in de larven van Braconidae (schildwespen) en Aphelinidae (bronswespen) in bladluizen (hyperparasitisme).
De bronswesp Kaleva livida (Pteromalidae) parasiteert bij de tripsendoder Spilomena enslini.
De Reuzenertswesp Leucospis dorsigera boort nesten aan van onder meer metselbijen, dwars door hout of de stengelwand ter hoogte van de broedcel van de gastheer.
De wesp Melittobia acasta (Eulophidae) is een parasitaire soort bij verschillende bijen-
De bronswesp Mesopolobus typographi parasiteert op de Letterzetter Ips typographus en andere schorskevers. De wesp wordt waarschijnlijk aangetrokken door het aggregatieferomoon van de gastheer.
De wesp Monodontomerus aeneus (Torymidae) is een donkere metaalachtig glanzende bronswesp van ongeveer 4 mm groot. De wesp parasiteert waarschijnlijk op de larve van de Rosse Metselbij Osmia rufa.
Bij dezelfde gastheer parasiteren ook de bronswespen Monodontomerus obsoletus en Monodontomerus dentipes.
De bronswesp Monodontomerus obscurus heeft naast de Rosse Metselbij Osmia rufa ook nog de Gewone Sachembij Anthophora plumipes en de Grote Bladsnijder Megachile willughbiella als gastheer.
De bronswesp Necremnus leucarthros parasiteert bij verschillende kevers, vliegen en vlinders.
De bronswesp Ormyrus gratiosus is een parasitoïde wesp in de gallen van Isocolus-
De bronswesp Ormyrus papaveris is een parasitoïde wesp in de gallen van de Blauwmaanzaadgalwesp Aylax papaveris die voorkomt in klaprozen.
De bronswesp Pachycrepoideus vindemmiae is een parasitoïde soort in vliegenpoppen.
De bronswesp Perilampus aeneus heeft als gastheer de Knollenbladwesp Athalia rosae.
De bronswesp Perilampus ruficornis parasiteert bij de Gladde Spieswesp Oxybelus bipunctatus.
De bronswesp Pnigalio pectinicornis is een solitaire parasitoïde van bladminerende vlinders en kevers op loofbomen.
De bronswesp Pnigalio soemius parasiteert ondermeer bij verschillende kevers, vliegen, bladwespen en vlinders.
Bronswespen van het genus Pteromalus parasiteren op rupsen of poppen van onder meer kevers, dennenbladwespen, sluipwespen, galwespen, vliegen of vlinders zoals het Groot Koolwitje Piëris brassicae en het Klein Koolwitje Piëris rapae.
De bronswesp Pteromalus puparum parasiteert het prepop-
Pteromalus apum en Pteromalus venustus parasiteren bij de Gedoornde Slakkenhuisbij Osmia spinulosa.
De bronswesp Spalangia erythromera (Pteromalidae) is een geheel zwarte wesp, waarvan de larve in vliegenpoppen leeft.
De bronswesp Tetrastichus coeruleus (Eulophidae) is een parasitoïde wesp in het Zwart Aspergehaantje Crioceris asparagi.
De bronswesp Tetrastichus julis parasiteert bij de Gevlekte Schildpadtor Cassida nebulosa en graanhaantjes Oulema species. Graanhaantjes staan er voor bekend dat ze schade kunnen aanrichten aan graangewassen zoals gerst, tarwe, maïs en haver. De bronswespen kunnen optreden als biologische bestrijders.
De bronswesp Torymus nitens parasiteert op de Knikkergalwesp Andricus kollari. Het vrouwtje kan met haar lange legboor de larven in hun gal bereiken.
Bronswespen van het genus Trichogramma parasiteren bij het Roodhalsgrashaantje Oulema melanopus.
Verschillende Trichogramma-
Men heeft (tevergeefs) geprobeerd om de wesp Trichogramma cacaeciae in te zetten als een natuurlijke bestrijder van bladrollers (vlinders) in boomgaarden.
De bronswesp Trichomalopsis microptera parasiteert bij galmuggen, halmvliegen en het graanhaantje Oulema obscura.
ERTSWESPEN
De ertswespen (Leucospidae) zijn broedparasieten bij bijen.
De Reuzenertswesp Leucospis dorsigera ontwikkelt zich in het broed van behangers-
GALWESPEN
De galwespen (superfamilie Cynipoidea) parasiteren doorgaans geen andere insecten, maar ontwikkelen zich in plantengallen. Het vrouwtje spuit bij het aanprikken van plantenweefsel een chemische groeibevorderende stof in, die plaatselijk een woekering in het weefsel veroorzaakt, die men een “gal” noemt. Uit de grote galappels in de herfst komen enkel vrouwtjes. Deze vrouwtjes komen in de winter uit en leggen in het voorjaar eitjes in de knoppen. Hieruit komen dan vrouwtjes en mannetjes. De vrouwtjes hiervan leggen dan weer eitjes op de bladeren, die in de herfst de grote galappels veroorzaken. De larven voeden zich met het galweefsel dat het blad van de boom eigenlijk zelf produceert. Er zijn andere wespen die parasiteren op galwespen en er zijn kevers die mede-
Sommige galwespen zijn niet galvormend, maar leven in gallen van andere soorten. Vaak komen er bijvoorbeeld uit de gallen van Rozenmosgalwespen Diplolepis rosae geen Rozenmosgalwespen uit maar diverse andere wespen.
Enkele galwespen leven parasitair op de larven van vliegen of van andere parasitaire wespen.
De wesp Ibalia leucospoides is een parasitoïde wesp bij houtwespen van de genera Sirex, Urocerus en Xeris, die in naaldhout leven. Een gekende gastheer is de houtwesp Sirex juvencus.
GEWONE SLUIPWESPEN
De gewone sluipwespen (Ichneumonidae -
Sluipwespen spelen een belangrijke rol in de regulering van hun gastheerpopulaties en vervullen hierdoor een sleutelfunctie in natuurlijke ecosystemen.
Sluipwespen worden wereldwijd zeer efficiënt toegepast bij de biologische bestrijding van schadelijke insecten in gewassen (groenten, fruit, bloemgewassen, maïs, suikkerriet, sojabonen en citrusvruchten), zodat het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen kan worden teruggedrongen of vermeden.
Deze sluipwespen leggen met de legboor hun eieren in of op een gastheer, vaak de larve van een ander insect zoals een vlinder of een kever. De larve die uit het ei komt zal uiteindelijk de gastheer leeg zuigen en doden. Doorgaans gaat het om één parasitoïdelarve per gastheer. Na het doden van de gastheer verpopt de larve naar een volwassen wesp. Naargelang de soort kunnen er 1 of meerdere generaties per jaar voorkomen.
Volwassen sluipwespen leven slechts een paar weken. Ze voeden zich vooral met nectar en honingdauw (suikers en koolhydraten). Ze bezoeken verschillende bloemen.
Voor de ontwikkeling van de eitjes hebben ze eiwitten nodig. Die worden gehaald bij de gastheer. Ze verwonden de gastheer eerst met hun legboor en likken vervolgens aan de wonde.
De meeste sluipwespen zijn gebonden aan een welbepaalde gastheer. Ze zullen dan ook verdwijnen als er geen gastheren meer in het gebied voorkomen. Als er dus wordt gezorgd dat er rondom teelten voldoende begroeiingen onaangeroerd worden gelaten, waarin zich een constante bron van gastheren kan blijkven ontwikkelen, dan kunnen de sluipwespen overleven en in het gebied blijven. Bij nieuwe bladluisaantastingen kunnen de slupwespen de te beschermen akkers opnieuw intrekken.
De sluipwesp Achaius oratorius komt voor in struikachtige begroeiingen, hagen en bosjes. De larven voeden zich parasitair met rupsen van vlinders en nachtvlinders.
De sluipwesp Acrodactyla quadrisculpta is een parasitaire soort waarbij het vrouwtje een nog onvolwassen spin aanvalt in haar web.
Amblynotus-
Het vrouwtje van de sluipwesp Amblyteles armatorius legt een eitje op een buitgemaakte rups van een nachtvlinder (vooral deze behorende tot de uiltjesfamilie). Vaak wordt de Huismoeder Noctua pronuba gekozen als prooi.
De sluipwesp Aritranis confecor is een parasitaire wesp bij de Driedoornige Metselbij Hoplitis tridentata.
De sluipwesp Aritranis signatorius is een parasitaire wesp bij de Blauwe Ertsbij Ceratina cyanea en de Driedoornige Metselbij Hoplitis tridentata.
De sluipwesp Bathythrix maculata heeft onder meer graanhaantjes (Oulema species) als gastheer.
De sluipwesp Bioblapsis mallochi parasiteert bij de larven van het Heidegitje Cheilosia longula (zweefvlieg) die zich ontwikkelen in boleten (genera Boletus, Leccinum en Suillus).
De wesp Bioblapsis polita parasiteert bij de larven van de Gewone Kopermantel Ferdinandea cuprea en de Roodsprietkopermantel Ferdinandea ruficornis.
Clistopyga incitator is een sluipwesp die parasiteert bij spinnen, onder meer Zesoogspinnen Segestria species.
De sluipwesp Diadegma semiclausum legt eitjes in de rupsen van het Koolmotje Plutella xylostella.
De sluipwespen Diaparsis carinifer en Diaparsis temporalis parasiteren verschillende keverlarven en hebben onder meer graanhaantjes (Oulema species) als gastheer.
De sluipwesp Dinocampus coccinellae kan met het Californisch Lieveheersbeestje Hippodamia convergens uit Amerika worden overgebracht en hier op de inheemse lieveheersbeestjes beginnen parasiteren. Het Californisch Lieveheersbeestje wordt hier ingevoerd ten behoeve van de biologische bladluizenbestrijding.
Sluipwespen van het genus Diplazon parasiteren bijna alleen larven van bladluisetende zweefvliegen.
De Reuzensluipwesp Dolichomitus imperator zoekt naar larven van kevers, zoals boktorren en prachtkevers.
De sluipwesp Ephialtes carbonarius parasiteert bij de Ranonkelbij Chelostoma florisomne.
De sluipwesp Ephialtes manifestator zoekt via geursensoren op de antennes nesten op van andere wespen of bijen. De wesp parasiteert onder meer bij de Roodscheenpottenbakkerswesp Trypoxylon clavicerum, de Rosse Metselbij Osmia bicornis, de Ranonkelbij Chelostoma florisomne, de Grote Klokjesbij Chelostoma rapunculi en de Tronkenbij Heriades truncorum.
De sluipwesp Eulophus ramicornis is een parasitoïde van het Kroonvogeltje Ptilodon capucina (vlinder).
De sluipwesp Eurypterna cremieri parasiteert bij de Behaarde Bosmier Formica rufa.
De sluipwesp Eutanyacra picta parasiteert op de rupsen van uiltjes (vlinders).
De sluipwesp Gelis agilis is een vleugelloze hypersluipwesp die sterk lijkt op een mier. Deze wesp heeft de wesp Cotesia glomerata als gastheer. Met de legboor wordt een eitje in de cocon gespoten, samen met een stof waardoor de Cotesia-
De sluipwesp Gelis instabilis heeft onder meer graanhaantjes (Oulema species) als gastheer. Sluipwespen van het genus Gelis doorprikken met de legboor min of meer willekeurig kleine cocons van uiteenlopende soortgroepen zoals onder meer spinnen, rupsen en kevers.
Sluipwespen van het genus Hoplocryptus parasiteren op vlinderrupsen en op solitaire bijen en wespen. De vrouwtjes doorboren met de legboor een rups of larve en leggen er een eitje in. Hoplocryptus quadriguttatus, Hoplocryptus confector, Hoplocryptus fugitivus, Hoplocryptus binotatulus, Hoplocryptus mediterraneus en Hoplocryptus enslinii parasiteren bij de zweefvliegendoder Ectemnius rubicola.
Hoplocryptus binotatulus parasiteert ook nog bij de Braambladluisdoder Pemphredon lethifer.
Hyposoter-
De sluipwesp Hyposoter carbonarius parasiteert bij de Grauwe Borstel Dicallomera fascelina (vlinder). De sluipwesp wordt op haar beurt nog eens geparasiteerd door de sluipwesp Gelis meigenii, een vleugelloze hyperparasitoïde. De hyperparasitoïde valt de primaire parasitoïde aan in de gastheer, naargelang de soort in het larvale stadium of ook nog als de primaire parasitoïde reeds een cocon heeft gevormd.
De sluipwesp Hyposoter ebeninus parasiteert bij de rupsen van Koolwitjes Pieris species.
De larve van de sluipwesp Ichneumon sarcitorius ontwikkelt zich in de rups van een gevangen nachtvlinder.
Het vrouwtje van de sluipwesp Ichneumon stramentor legt een eitje in op een rups van een nachtvlinder. De larve ontwikkelt zich in de rups.
De sluipwesp Ischnurgops fragilis parasiteert bij de Rode Kegelwesp Rhopalum clavipes.
De sluipwespen Itoplectis maculator en Itoplectis alternans hebben vlinderpoppen, vooral die van bladrollers en larven van kevers, onder meer graanhaantjes (Oulema species) als gastheer.
De sluipwesp Kaltenbachia bimaculata parasiteert bij de zweefvliegendoder Ectemnius rubicola.
De sluipwesp Lemophagus curtus heeft vooral larven van kevers zoals graanhaantjes (Oulema species) als gastheer.
De sluipwespen Lemophagus errabundus en Lemophagus pulcher parasiteren bij bladhaantjes zoals Lilioceris species.
De sluipwesp Leptocryptus geniculosus parasiteert bij de tripsendoder Spilomena enslini.
De sluipwesp Lysibia nanus is een wesp die parasiteert op de poppen van de schildwesp Cotesia glomerata, die op haar beurt parasiteert op vlinderrupsen, vaak deze van het Groot Koolwitje Pieris brassicae. Dit verschijnsel noemen we hyperparasitisme.
De wesp Megarhyssa vagatoria is een grote sluipwesp. Deze wesp boort in stammen van Berk-
Sluipwespen van het genus Nematopodius parasiteren bij de Roodscheenpottenbakkerswesp Trypoxylon clavicerum.
De sluipwesp Neorhacodes enslini parasiteert bij de tripsendoders Spilomena enslini en Spilomena troglodytes.
Het vrouwtje van de Gele Sikkelwesp Ophion luteus legt eitjes in allerlei rupsen, bijvoorbeeld van de Nonvlinder Lymantria monacha. De larven voeden zich met de rupsen. Er wordt één ei per rups gelegd. Aanvankelijk worden de vitale delen van de rupsen niet geraakt. Pas als de larve bijna volgroeid is, wordt de rups volledig gedood en opgegeten. De verpopping gebeurt in een kleine cocon in of op het lichaam van de rups. De legboor kan ook gebruikt worden als angel waarmee ook mensen pijnlijk kunnen worden gestoken.
De sluipwesp Ophion obscuratus parasiteert bij de Katoendaguil Helicoverpa armigera.
De sluipwesp Perithous divinator parasiteert bij verschillende graafwespen zoals de zwartschouderhuigwesp Passaloecus singulator, de Puntsnuitbladluisdoder Pemphredon inornatus, de Braambladluisdoder Pemphredon lethifer, de Grote Bladluisdoder Pemphredon lugubris, de bladluisdoder Pemphredon rugifer, de bladvlooiendoder Psenulus fuscipennis, de Geschuierde Bladvlooiendoder Psenulus pallipes, de Diksprietige Bladvlooiendoder Psenulus schencki, de Zwartgeschouderde Speldwesp Stigmus pendulus en de Grote Pottenbakkerswesp Trypoxylon figulus.
De sluipwesp Perithous mediator is een parasitaire wesp bij verschillende graafwespen zoals de dwergvliegendoder Crossocerus cinxius, de Gedoornde Zweefvliegendoder Ectemnius dives, de huigwesp Passaloecus eremita, de Zwartschouderhuigwesp Passaloecus singularis, de Braambladluisdoder Pemphredon lethifer, de Grote Bladluisdoder Pemphredon lugubris, de bladluisdoder Pemphredon rugifer, de Glanzende Bladvlooiendoder Psenulus concolor, de bladvlooiendoder Psenulus laevigatus, de Geschuierde Bladvlooiendoder Psenulus pallipes, de Diksprietige Bladvlooiendoder Psenulus schencki, de Zwartgeschouderde Speldwesp Stigmus pendulus en de Grote Pottenbakkerswesp Trypoxylon figulus.
De sluipwesp Perithous scurra parasiteert bij graafwespen, waarschijnlijk bij de Drietandige Bladluisdoder Pemphredon lugens en de Grote Bladluisdoder Pemphredon lugubris. De wesp boort vooral in vermolmd hout naar de gastheerwespen.
De sluipwesp Perithous septemcinctorius parasiteert bij verschillende graafwespen zoals de bladvlooiendoder Psenulus fuscipennis, en de Drietandige Bladluisdoder Pemphredon lugens.
De sluipwesp Phaenolobus terebrator parasiteert op de rupsen van glasvleugelvlinders Synanthedon species en larven van boktorren.
De sluipwesp Pimpla processioneae is een sterk gespecialiseerde, aan de Eikenprocessierups Thaumetopaea processionea gebonden popparasiet.
Ook de sluipwesp Pimpla turionellae treedt op als parasiet bij de Eikenprocessierups maar in dit geval als een polyfage soort.
De sluipwesp Poemenia collaris parasiteert op de larven van de Gehoornde Huigwesp Passaloecus corniger, een graafwesp.
De sluipwesp Poemenia notata parasiteert bij de Gehoornde Huigwesp Passaloecus corniger en de huigwesp Passaloecus eremita.
De Houtsluipwesp Rhyssa persuasoria zoekt de larven op van wespen die in naaldhout voorkomen, zoals Urocerus-
De sluipwesp Scambus annulatus is een algemene generalist die verschillende rupsen parasiteert, maar onder meer ook kevers zoals graanhaantjes Oulema species als gastheer heeft.
De sluipwesp Sphecophaga vesparum parasiteert bij de Hoornaar Vespa crabro.
De sluipwesp Stenarella domator boort met de legboor nestgangen aan van bijen. Een gekende gastheerbij is de Rosse Metselbij Osmia bicornis. Waarschijnlijk zijn niet alleen metselbijen maar ook metselwespen gastheren.
GOUDWESPEN
De goudwespen (Chrysididae) hebben fraaie metaalkleuren met tinten van blauw, groen, geel en rood. Ze leggen hun ei in nesten van plooivleugelwespen waarna de larve de eitjes en de voedselvoorraad opeet. De goudwespen die in Vlaanderen voorkomen behoren tot de genera Chrysis, Chrysura, Hedychridium, Hedychrum, Holopyga en Trichrysis. Volwassen goudwespen voeden zich met stuifmeel en zijn vaak op schermbloemen te vinden.
De viertandgoudwespen (genus Chrysis) zijn metaalkleurige wespen met een groenblauw borststuk en vaak een rood-
De viertandgoudwesp Chrysis analis parasiteert waarschijnlijk bij wolbijen (genus Anthidium) zoals de Kleine Wolbij Anthidium punctatum.
De Slanke Vuurgoudwesp Chrysis angustula parasiteert bij de Gewone Deukwesp Symmorphus bifasciatus, de deukwespen Symmorphus connexus en Symmorphus debilitatus en waarschijnlijk ook bij de Tronkenbij Heriades truncorum en de deukwesp Symmorphus fuscipes.
De gastheren van de viertandgoudwesp Chrysis bicolor zijn de Gewone Sprinkhaandoder Tachysphex pompiliformis, de Zwarte Sprinkhaandoder Tachysphex nitidus, de Kakkerlakkendoder Tachysphex obscuripennis en mogelijk ook de sprinkhaandoder Tachysphex psammobius en de Bonte Wantsendoder Dinetus pictus.
De gastheer van de viertandgoudwesp Chrysis equestris is de Behangerswesp Discoelius zonalis.
De gastheren van de viertandgoudwesp Chrysis fulgida zijn de muurwesp Ancistrocerus antilope, de behangerswesp Discoelius zonalis, de Grote Deukwesp Symmorphus crassicornis en de deukwesp Symmorphus murarius.
De viertandgoudwesp Chrysis gracillima parasiteert bij de microleemwespen Microdynerus nugdunensis en Microdynerus exilis en waarschijnlijk ook bij de deukwesp Symmorphus fuscipes.
Het vrouwtje van de Gewone Goudwesp Chrysis ignita (Witharige Vuurgoudwesp) dringt nesten van bijen en andere wespen binnen en legt daar eieren. De larven voeden zich met de larven van de gastheren. Deze wesp staat bekend als parasiet bij de Ranonkelbij Chelostoma florisomne, de Tronkenbij Heriades truncorum, de Slangenkruidbij Hoplitis adunca, de Rosse Metselbij Osmia bicornis, de Grote Deukwesp Symmorphus crassicornis, de Epauletmuurwesp Ancistrocerus gazella, de Ingesneden Muurwesp Ancistrocerus parietum, de Gelijkbandige Muurwesp Ancistrocerus oviventris.
De viertandgoudwesp Chrysis immaculata parasiteert bij de metselwesp Allodynerus rossi.
De viertandgoudwesp Chrysis inaequalis parasiteert bij urntjeswespen (genus Eumenes) en waarschijnlijk ook metselbijen (genus Osmia).
De viertandgoudwesp Chrysis indigotea parasiteert waarschijnlijk bij de sociale plooivleugelwesp Gymnomerus laevipes, die meestal in stengels nestelt.
De viertandgoudwesp Chrysis leptomandibularis parasiteert bij de deukwesp Symmorphus debilitatus.
De viertandgoudwesp Chrysis mediata kan worden gezien bij de nestplaatsen van vooral de Gewone Schoorsteenwesp Odynerus spinipes, de gastheerwesp waarop wordt geparasiteerd. De wesp parasiteert ook bij de deukwesp Symmorphus debilitatus.
De viertandgoudwesp Chrysis ruddii kan worden gezien in de buurt van de nesten van muurwespen zoals de Gelijkbandige Muurwesp Ancistrocerus scoticus en de muurwesp Ancistrocerus scoticus, waarop wordt geparasiteerd.
De gastheer van de Gekroonde Vuurgoudwesp Chrysis terminata is de Vroege Muurwesp Ancistrocerus nigricornis.
De viertandgoudwesp Chrysis viridula parasiteert bij schoorsteenwespen zoals de Gewone Schoorsteenwesp Odynerus spinipes, Odynerus reniformis en cephalus en ook bij de Gewone Deukwesp Symmorphus bifasciatus. Het vrouwtje legt haar ei op het eindstadium van de larve van de gastheer.
De goudwespen van het genus Chrysura parasiteren bij behangersbijen, vooral bij de metselbijen (genus Osmia).
De goudwesp Chrysura austriaca parasiteert bij de Slangenkruidbij Hoplitis adunca.
De halfgoudwespen (genus Cleptes) parasiteren op de poppen van bladwespen.
De halfgoudwesp Cleptes nitidulus parasiteert op de larven van de Kersenbladwesp Caliroa cerasi.
De Gewone Halfgoudwesp Cleptes semiauratus parasiteert op de larven van bladwespen (van de genera Nematus en Pristiphora), onder meer de Bessenbladwesp Nematus ribesii.
De Blonde Halfgoudwesp Cleptes semicyaneus parasiteert op bladwespen die op wilgen leven in pioniervegetaties op vochtig zand. De gastheren blijken vooral bladwespen te zijn van het genus Amauronematus.
De leestgoudwespen (genus Elampus) parasiteren op dwergcicadendoders (genus Mimesa en Mimumesa).
De Oeverleestgoudwesp Elampus constrictus parasiteert op dwergcicadendoders, met name de Ruwe Dwergcicadendoder Mimumesa unicolor en de Glanzende Dwergcicadendoder Mimumesa littoralis.
De leestgoudwesp Elampus panzeri is een parasitaire wesp die waarschijnlijk als gastheren de Rechtgesteelde Dwergcicadendoder Mimesa equestris en de dwergcicadendoder Mimesa lutaria heeft.
De zandgoudwespen (genera Hedychridium en Hedychrum) voeden zich als larve met de voedselvoorraad van bodembewonende graafwespen. De Hedychridium-
De Gewone Zandgoudwesp Hedychridium ardens parasiteert bij de Zwarte Vorkwesp Diodontus tristis en de Zwarte Sprinkhaandoder Tachysphex nitidus en mogelijk ook bij de Gewone Sprinkhaandoder Tachysphex pompiliformis.
De zandgoudwesp Hedychridium coriaceum parasiteert bij de Grote Vleugwesp Lindenius albilabris, de rondkoppige schuimcicadendoder Harpactus tumidus en de Roodpotige Sprinkhaandoder Tachysphex panzeri.
De Koperen Zandgoudwesp Hedychridium cupreum is een parasitaire soort bij de Kleine Bodemwantsendoder Dryudella pinguis, de Halterschuimcicadendoder Harpactus lunatus, de rondkoppige schuimcicadendoder Harpactus tumidus, de Kakkerlakkendoder Tachysphex obscuripennis en mogelijks ook bij de Slanke Bodemwantsendoder Dryudella stigma.
De zandgoudwesp Hedychridium femoratum parasiteert waarschijnlijk bij de Slanke Bodemwantsendoder Dryudella stigma en de Zwarte Vorkwesp Diodontus tristis.
De zandgoudwesp Hedychridium roseum parasiteert bij de Grote Schildwantsendoder Astata boops, de Kleine Schildwantsendoder Astata minor, de Slanke Bodemwantsendoder Dryudella stigma, de rondkoppige schuimcicadendoder Harpactus tumidus en de Gewone Sprinkhaandoder Tachysphex pompiliformis.
De Zwartharige Zandgoudwesp Hedychrum gerstaeckeri parasiteert bij de Gewone Bijenknoopwesp Cerceris rybyensis. Andere gastheren zijn de Slurfknoopwesp Cerceris ruficornis, de knoopwesp Cerceris sabulosa en waarschijnlijk ook de Kleine Snuittorknoopwesp Cerceris quinquefasciata en de spieswesp Oxybelus haemorrhoidalis.
De Juweelwesp Hedychrum nobile parasiteert bij voorkeur op de larven van knoopwespen. De eieren worden in de nesten van de gastheren gelegd. De belangrijkste gastheer is de Grote Snuittorknoopwesp Cerceris arenaria. Andere gastheren zijn de Geelbuikknoopwesp Cerceris quadricincta, de Gladde Knoopwesp Cerceris quadrifasciata, de Kleine Snuittorknoopwesp Cerceris quinquefasciata en de Gewone Bijenknoopwesp Cerceris rybyensis. De grootte bij deze wespen varieert naargelang de gastheer; het grootte-
De Blonde Zandgoudwesp Hedychrum rutilans is een zeldzame goudwesp die van half juni tot half september voorkomt in gebieden waar de belangrijkste gastheer, de Bijenwolf Philanthus triangulum voorkomt.
De knikadergoudwespen (genus Holopyga) lijken sterk op Hedychrum-
De knikadergoudwesp Holopyga generosa parasiteert waarschijnlijk bij de knoopwesp Cerceris sabulosa.
De kogelgoudwespen (genera Omalus, Philoctetes en Pseudomalus) zijn groen-
De Groene Kogelgoudwesp Omalus aeneus parasiteert bij verschillende gastheren; bekende soorten zijn de Grote Bladluisdoder Pemphredon lugubris, de Braambladluisdoder Pemphredon lethifer, de Ruwe Huigwesp Passaloecus gracilis, de Gehoornde Huigwesp Passaloecus corniger en de huigwesp Passaloecus eremita.
De Gekreukelde Kogelgoudwesp Omalus biaccinctus parasiteert bij de Ruwe Huigwesp Passaloecus gracilis.
Wespen van het genus Philoctetes parasiteren waarschijnlijk op in de grond of steilwanden nestelende graafwespen zoals bladluisdoders (genus Pemphredon) en pottenbakkerswespen (genus Trypoxylon). Philoctetes bidentulus en Philoctetes truncatus zijn uiterst zeldzame vertegenwoordigers van dit genus in Vlaanderen.
De kogelgoudwespen van het genus Pseudomalus zijn nestparasieten van kleine graafwespen (genera Pemphredon, Passaloecus, Psenulus, Rhopalum en Trypoxylon).
De Langharige Kogelgoudwesp Pseudomalus auratus parasiteert bij wespen die een nest maken in onder meer dood hout en stengels. Bekende gastheren zijn de Puntsnuitbladluisdoder Pemphredon inornatus, de Braambladluisdoder Pemphredon lethifer, de Drietandige Bladluisdoder Pemphredon lugens, de huigwesp Passaloecus eremita, de Ruwe Huigwesp Passaloecus gracilis, de Glanzende Bladvlooiendoder Psenulus concolor, de Driekleurige Kegelwesp Rhopalum coarctatum en de Slanke Pottenbakkerswesp Trypoxylon attenuatum.
De Blauwe Kogelgoudwesp Pseudomalus violaceus parasiteert bij de Grote Bladluisdoder Pemphredon lugubris.
De kogelgoudwesp Pseudomalus triangulifer parasiteert bij de Drietandige Bladluisdoder Pemphredon lugens, die zich voedt met takluizen (Cinara sp.) en ook bij de huigwesp Passaloecus insignis, die nesten maakt in vermolmde wilgen en kersenhout.
De Drietandgoudwesp Trichrysis cyanea parasiteert bij een groot aantal gastheren. Het vrouwtje legt enkele eitjes in het nest van de gastheer, maar doorgaans ontwikkelt er zich slechts 1 larve per geparasiteerd nest. De larve van de goudwesp eet de gastheerlarve (en mogelijks ook de andere goudwesp-
GRAAFWESPEN
De graafwespen omvatten de zogenaamde crabronide graafwespen (Crabronidae) en de langsteelgraafwespen (Sphecidae). Deze wespen bevoorraden hun nesten meestal met insecten, maar ook met spinnen. Ze zijn vaak op bloemen te vinden en leven van stuifmeel. Graafwespen specialiseren zich op een bepaalde soort of een bepaalde groep insecten, bijvoorbeeld alleen op vliegen, springcicaden of spinnen. Het vrouwtje vangt een prooi, graaft een gang in het zand of zoekt een gaatje in hout, stopt het geheel in de opening en legt een eitje op het geheel. De uitgekomen larve voedt zich met de prooi.
Enkel de Grote Rupsendoder Ammophila sabulosa en de koekoeksgraafwespen (genus Nysson) hebben in deze groep van de graafwespen een kleptoparasitaire levenswijze.
De Grote Rupsendoder Ammophila sabulosa brengt een rups als voedsel over naar het nest. Het zijn meestal rupsen van uilen, maar ook tandvlinders en pijlstaarten worden gevangen. De wesp zoekt een rups en brengt deze over naar het nest. Daarna wordt een ei gelegd en wordt het nest opnieuw afgesloten. De larve van de wesp eet de rups volledig op. Soms treedt een vrouwtje van deze soort op als een kleptoparasiet bij een ander Grote Rupsendoder-
De koekoeksgraafwespen (genus Nysson) zijn gedrongen wespen die voorzien zijn van twee doorntjes, mogelijks als een bewapening tegen de volwassen gastheren (schuimcicadendoders) bij wie de larven als koekoeksjongen leven. Het zijn kleptoparasieten waarbij het vrouwtje de nesten van de soorten opspoort, de nestprop verwijdert en een ei legt op de prooi van de gastheer.
De Viervlekkige Koekoeksgraafwesp Nysson dimidiatus is een kleptoparasiet bij andere graafwespen, namelijk de Halterschuimcicadendoder Harpactus lunatus en de schuimcicadendoder Harpactus tumidus.
De koekoeksgraafwesp Nysson interruptus is een kleptoparasiet bij andere graafwespen, namelijk de kleinkoppige schuimcicadendoder Argogorytes fargeii, de breedkoppige schuimcicadendoders Gorytes quinquecinctus en Gorytes quinquefasciatus, de Smalbandige Schuimcicadendoder Gorytes quadrifasciatus en waarschijnlijk ook de Grote Schuimcicadendoder Argogorytes mystaceus.
De Zesvlekkige Koekoeksgraafwesp Nysson maculosus is een kleptoparasiet bij andere graafwespen, namelijk de schuimcicadendoders Halterschuimcicadendoder Harpactus lunatus en Harpactus tumidus, Breedbandige Schuimcicadendoder Gorytes laticinctus en Smalbandige Schuimcicadendoder Gorytes quadrifasciatus.
De koekoeksgraafwesp Nysson niger is een kleptoparasiet bij de Breedbandige Schuimcicadendoder Gorytes laticinctus.
De Grote Koekoeksgraafwesp Nysson spinosus is een kleptoparasiet en dit vooral bij de Grote Schuimcicadendoder Argogorytes mystaceus, maar ook bij Argogorytes fargeii, de Breedbandige Schuimcicadendoder Gorytes laticinctus, Gorytes quinquecinctus en de Smalbandige Schuimcicadendoder Gorytes quadrifasciatus.
De Ongelijkvlekkige Koekoeksgraafwesp Nysson trimaculatus is een kleptoparasiet bij de Tweebandige Schuimcicadendoder Lestiphorus bicinctus, de Breedbandige Schuimcicadendoder Gorytes laticinctus en de Smalbandige Schuimcicadendoder Gorytes quadrifasciatus.
HONGERWESPEN
De hongerwespen (Gasteruptiidae) zijn parasitaire wespen bij bijen en wespen en worden vaak bij bijenhotels gezien.
Vertegenwoordigers van het genus Gasteruption voeden zich met nectar op ondiepe bloemen en extraflorale nectar op Laurierkers Prunus laurocerasus. Deze wespen parasiteren bij solitaire bijen en wespen. Ze verkennen vliegend de nestplaatsen. Met de antennes vangen ze geursignalen op en dringen open nestgangen binnen en leggen er een ei. Bij gesloten nesten boren ze met de legboor doorheen de afsluitprop van de nesten om een ei te leggen. De larven komen sneller uit dan de larven van de gastheren. De eieren of larven van de gastheer worden door de larven met de kaken gedood en leeggezogen.
De hongerwesp Gasteruption assectator parasiteert bij de Tronkenbij Heriades truncorum, de Poldermaskerbij Hylaeus confusus en de Grote Pottenbakkerswesp Trypoxylon figulus.
De hongerwesp Gasteruption caucasicum parasiteert bij voorkeur in de nesten van de Wormkruidbij Coletes daviesanus en de Resedamaskerbij Hylaeus signatus. De larve voedt zich met de eieren, de larven en de voedselvoorraad van de gastheer.
De hongerwesp Gasteruption erythrostomum parasiteert bij voorkeur in de nesten van de Grote Klokjesbij Chelostoma rapunculi en de Kleine Klokjesbij Chelostoma campanularum en bij de Blauwe Ertsbij Ceratina cyanea.
De hongerwesp Gasteruption jaculator parasiteert bij voorkeur in de nesten van de Wormkruidbij Coletes daviesanus en de Resedamaskerbij Hylaeus signatus.
De hongerwesp Trichofoenus pyrenaicus parasiteert waarschijnlijk bij de Blauwe Ertsbij Ceratina cyanea.
KAKKERLAKKENWESPEN
De kakkerlakkenwespen (Ampulicidae) zijn parasitoïde wespen die kakkerlakken vangen. Kakkerlakken die zich ophouden in wespen-
De bliksemwespen (genus Dolichurus) behoren tot deze kakkerlakkenwespen. De wespen jagen vliegensvlug op de kakkerlakken en brengen deze twee steken toe. De kakkerlakken blijven ruim een uur verlamd. In die tijd worden ze overgebracht naar een nest, dat pas na het vangen van de prooi wordt gezocht.
De Bliksemwesp Dolichurus corniculus heeft als prooien/gastheren vooral Boskakkerlakken Ectobius sylvestris.
KEVERDODERS
De keverdoders (Tiphiidae -
De larve van de wesp Methocha ichneumonides ontwikkelt zich op de larven van Zandloopkever-
Het vrouwtje van de Grote Keverdoder Tiphia femorata parasiteert op de larven van bladsprietkevers (engerlingen), zoals de Rozenkever Phyllopertha horticola en de Junikever Amphimallon solstitiale.
De larven van de Kleine Keverdoder Tiphia minuta zijn parasitoïden van de larven van bloemenkevers. Als waarschijnlijke gastheer is de Gele Bloemenkever Cteniopus flavus gekend.
De Roodsprietige Keverdoder Tiphia ruficornis is een uiterst zeldzame wesp die voorkomt op warme, zonnige plaatsen. De gastheren van deze soort zijn niet gekend.
KNOTSWESPEN
De knotswespen (Sapygidae) zijn parasitaire wespen. De vrouwtjes leggen eieren in de nesten van solitaire bijen, vaak ook in verstedelijke gebieden. Knotswespen leggen hun eieren in de cellen van bijennesten, die reeds door de bij van voedsel voor de eigen larven zijn voorzien. Kort hierna legt de bij haar ei in de nestcel en sluit ze de cel af. Na enkele dagen komt de knotswesplarve uit, nog vooraleer de bijenlarve uitkomt, waarna deze het bijenei uitzuigt en vervolgens het voor de bijenlarve bedoelde voedsel verorbert.
De Gewone Knotswesp Sapyga clavicornis parasiteert vooral bij de Ranonkelbij Chelostoma florisomne maar ook bij de Blauwe Metselbij Osmia caerulescens en de Zwartbronzen Houtmetselbij Osmia niveata als deze nestelen in de buurt van de eerstgenoemde bij.
De Bonte Knotswesp Sapyga quinquepunctata komt vrijwel alleen voor in de stedelijke omgeving, zoals in parken, tuinen en muren vooral bij nesten van metselbijen in holtes in hout en steen. De wesp vliegt van half april tot in september. De wesp parasiteert bij verschillende bijen zoals de Zwartgespoorde Houtmetselbij Hoplitis leucomelana, de Driedoornige Metselbij Hoplitis tridentata, de Tuinbladsnijder Megachile centuncularis, de Gouden Slakkenhuisbij Osmia aurulenta, de Blauwe Metselbij Osmia caerulescens, de Kauwende Metselbij Osmia leaiana, de Zwartbronzen Houtmetselbij Osmia niveata.
De Bosknotswesp Sapyga similis parasiteert bij de Bosmetselbij Osmia uncinata.
De Kleine Knotswesp Sapygina decemguttata komt voor op dood hout en op oude muren, vaak in stedelijk gebied, met name op nestblokken voor solitaire bijen. De larven ontwikkelen zich in het nest van de Tronkenbij Heriades truncorum.
MIERWESPEN
De mierwespen (Mutillidae) zijn wespen waarvan de vrouwtjes erg lijken op mieren. Het zijn solitaire wespen, die parasiteren op verschillende andere insecten. In Vlaanderen komen er vertegenwoordigers voor van de genera Mutilla, Myrmosa en Smicromyrme. De larven zijn solitaire ectoparasitoïden van onvolwassen stadia van insecten (vooral hommels en graafwespen). De vrouwelijke mierwespen dringen de nesten binnen om eieren te leggen op de larven of poppen. De gastheerkeuze kan sterk verschillen zowel binnen de soort als tussen de soorten. Ook de grootte van de mierwespen kan sterk verschillen en hangt af van de hoeveelheid voedsel die de larven ter beschikking hebben.
Het vrouwtje van de Grote Mierwesp Mutilla europaea bezoekt voor de voortplanting hommelnesten, vooral deze van de Akkerhommel Bombus pascuorum en waarschijnlijk ook van de Heidehommel Bombus humilis en de Moshommel Bombus muscorum. Het vrouwtje zelf voedt zich met de honing die door de hommels wordt aangedragen en legt eieren in de cocons. De larven ontwikkelen zich parasitair op de prepoppen en poppen.
De Bruine Mierwesp Myrmosa atra parasiteert bij graafwespen zoals de Heldere Oeverzeefwesp Crabro peltarius, de Zwarte Vorkwesp Diodontus tristis, de Langpootvliegendoder Crossocerus palmipes, de Middelste Vleugwesp Lindenius panzeri, de Grote Vleugwesp Lindenius albilabris en de Sierlijke Spieswesp Oxybelus uniglumis.
De larven van de Gewone Mierwesp Smicromyrme rufipes ontwikkelen zich in de nesten van verschillende soorten graafwespen en spinnendoders. Voorbeelden van gastheren zijn de Gladde Spieswesp Oxybelus bipunctatus, de Zilveren Spieswesp Oxybelus argentatus en de Sierlijke Spieswesp Oxybelus uniglumis.
PEERKOPWESPEN
Men vermoedt dat de peerkopwespen (Embolemidae) parasiteren op de nimfen van cicaden.
Over de ecologie van de peerkopwespen Embolemus reticulatus en Embolemus ruddii is nog maar weinig bekend. Laatstgenoemde is een soort van terreinen met grassen op beschaduwde plaatsen, vooral kalkgraslanden. Men vermoedt een relatie tussen deze soort en mieren.
PLATKOPWESPEN
Platkopwespen (Bethylidae) leven van keverlarven of rupsen van nachtvlinders. Ze dringen de gastheer binnen en onttrekken er vocht aan. De larven voeden zich met de door de volwassen wespen verlamde prooien. Enkele soorten platkopwespen parasiteren op kevers die als mierengast leven en vertoeven dus ook in mierennesten.
Het zijn idiobionte ectoparasitoïden. Deze wespen immobiliseren de gastheer, onttrekken vocht aan de bloedsomloop (host-
De hoogkielplatkoppen (genus Bethylus) parasiteren op rupsen uit diverse nachtvlinderfamilies.
De gastheren van de Grote Rietplatkop Bethylus cephalotes zijn kwastmotten en bladrollers. Men heeft deze wesp reeds aangetroffen in de nesten van de Zwarte Houtmier Lasius fuliginosus en de Grasmier Tetramorium caespitum.
Een gastheer van de hoogkielplatkop Bethylus dendrophilus is de rups van de Hoornzakdrager Luffia ferchaultella, die behoort tot de zakdragers.
De Kleine Rietplatkop Bethylus fuscicornis heeft als gastheren kokermotten en tastermotten.
De Zwamplatkopwesp Cephalonomia formiciformis parasiteert op kevers. Het hoofdvoedsel van de larven bestaat uit keverlarven van het genus Cis, zoals Cis castaneus en Cis nitidus, die zich in verschillende soorten buisjeszwammen ontwikkelen. Ook Ennearthron cornutum, een kever uit dezelfde familie, is een gastheer. De Zwamplatkopwesp komt met name voor in de Echte Tonderzwam Fomes fomentarius. De werkelijke gastheerrelaties van deze wesp zijn nog grotendeels onbekend.
De schorsplatkopwespen (genus Epyris) zijn parasitaire wespen maar over de gastheren is nauwelijks iets bekend. Volwassen wespen worden gewoonlijk aangetroffen onder de schors van dood hout, in bladstrooisel en zaadbollen; in een enkel geval houden ze zich op tussen mieren.
Over de schorsplatkopwespen Epyris bilineatus en Epyris niger en de Duinplatkop Epyris brevipennis is nog maar weinig bekend over de levenswijze en de gastheerkeuze.
De spiegelplatkoppen (genus Goniozus) zijn parasitaire wespen met een goede reputatie in de biologische bestrijding van voor cultuurgewassen schadelijke insecten.
De gastheren van de Bergspiegelplatkop Goniozus claripennis en de Valleispiegelplatkop Goniozus distigmus zijn kleine nachtvlinders.
De spektorplatkopwespen (genus Laelius) hebben spektorachtigen als gastheer.
De spektorplatkopwesp Laelius femoralis parasiteert bij de Tapijtkever Anthrenus verbasci.
De blinde platkopwespen (genus Pseudisobrachium) zijn parasitaire wespen met een zeer extreem geslachtsdimorfisme. De vrouwtjes zijn namelijk blind en pigmentloos, vleugelloos en het borststuk bestaat nog enkel uit een paar afgeronde knopen. De mannetjes zijn bruinachtig zwart, hebben grote ogen en hun borststuk en vleugels zijn zeer goed ontwikkeld. De vrouwtjes zijn aangepast aan het leven in mierennesten. De gastheren van deze wespen zijn waarschijnlijk kevers die in mierennesten leven.
De blinde platkopwesp Pseudisobrachium subcyaneum parasiteert waarschijnlijk op kevers die in mierennesten leven.
De Heideplatkopwespen (genus Rhabdepyris) zijn parasitaire wespen. De prooidieren zijn kevers die in mierennesten leven. Volwassen wespen voeden zich met nectar en honingdauw op verschillende bloemen.
De heideplatkopwesp Rhabdepyris myrmecophilus bewoont de nesten van mieren zoals de Zwarte Zaadmier Tetramorium caespitum. De larven parasiteren op keverlarven die als mierengast in het nest aanwezig zijn.
PLOOIVLEUGELWESPEN
De plooivleugelwespen (Vespidae) kunnen hun voorvleugels één maal in de lengterichting vouwen. Daardoor lijken deze vleugels bij zittende dieren zeer smal.
De langkopwespen (genus Dolichovespula) zijn stevig gebouwde wespen met een uitgebreide gele tekening. Bij de wespen van dit genus kennen 3 vertegenwoordigers een sociaalparasitaire levenswijze.
Het vrouwtje (de koningin) van deze wespen dringt een nest van een verwante soort binnen tijdens de beginfase van het nest wanneer de eerste werksters nog niet uitgekomen zijn. Ze doodt de koningin en dwingt de werksters om haar eigen broed van mannetjes en vrouwtjes (koninginnen) groot te brengen. De nieuwe koningin produceert dus zelf geen eigen werksters.
De Gewone Koekoekswesp Dolichovespula adulterina is een koekoekswesp bij de Saksische wesp Dolichovespula saxonica. Er komen dus geen werksters van deze soort voor. Het vrouwtje dringt het nest van de Saksische wesp binnen en doodt de aanwezige koningin. De nakomelingen van de koekoekswesp worden door de werksters van de waardsoort grootgebracht. De larven van de oorspronkelijke koningin ontwikkelen zich nauwelijks nog verder, waardoor het nest van de gastheerwesp voortijdig uitsterft.
De Boskoekoekswesp Dolichovespula omissa is de koekoekswesp bij de Boswesp Dolichovespula sylvestris.
De limonadewespen of kortkopwespen (genus Vespula) hebben een sterk gereduceerde wang, waardoor de kop korter is dan bij het genus Dolichovespula.
De Oostenrijkse Wesp Vespula austriaca is een parasitaire plooivleugelwesp. Deze wesp lijkt op de gastheer, namelijk de Rode Wesp Vespula rufa.
SCHILDWESPEN
De schildwespen (Braconidae) zijn parasitaire wespen.
De Apanteles-
Apanteles glomeratus heeft bijvoorbeeld de rups van het Groot Koolwitje Pieris brassicae als gastheer.
De schildwesp Bracon scutellaris parasiteert op wespenlarven in wilgengallen.
De schildwesp Bracon variator parasiteert onder meer op de rupsen van de Gewone Silene-
De schildwesp Cotesia glomerata parasiteert vaak op het Groot koolwitje Pieris brassicae.
SPINNENDODERS
De spinnendoders (Pompilidae) jagen op spinnen om hun larven van voedsel te voorzien. Hun eigen energie verkrijgen ze uit nectar en honingdauw. De prooi wordt gestoken en hierdoor verlamd. Sommige spinnendoders gaan eerst op zoek naar een nestplaats vooraleer ze een prooi vangen. Andere soorten vangen eerst een prooi voordat ze een nest graven. Er zijn ook spinnendoders die geen nest maken maar een prooi ter plaatse verlammen en er een ei op leggen. Alleen de zogenaamde koekoeksspinnendoders en de sluipspinnendoders binnen deze familie zijn kleptoparasitaire soorten. Sommige spinnendoders zoals de Roodzwarte Borstelspinnendoder Anoplius viaticus stelen prooien van soortgenoten. Dit is wel diefstal, maar geen parasitisme.
Bij de sluipspinnendoders (genus Ceropales) graaft het vrouwtje geen nest. Het jaagt ook niet zelf op spinnen, maar treedt op als kleptoparasiet. Als een vrouwtje van een andere spinnendodersoort een prooi versleept, legt ze bliksemsnel een ei in één van de boeklongen van de spin. Het nietsvermoedende vrouwtje van de andere soort graaft vervolgens de prooi in, samen met het ei van de sluipspinnendoder. De larve van deze laatste ontwikkelt zich sneller dan de larve van de gastheer. Zij eet de spin op en als de gastheerlarve uitkomt wordt ook die opgegeten.
Het vrouwtje van de Gele Sluipspinnendoder Ceropales maculata verstoort een andere soort spinnendoder wanneer deze een prooi naar het nest overbrengt. Hierbij legt ze een ei in de longen van de gevangen spin. Het vrouwtje trekt zich daarna terug. De spinnendoder brengt de spin over naar het nest, waarna ze eveneens een eitje legt. De larve van de Gele Sluipspinnendoder komt echter eerst uit en eet de larven die later in het nest uitkomen op. Vervolgens eet ze de spin op. De Gele Sluipspinnendoder is een kleptoparasiet bij spinnendoders van verschillende genera: we vermelden als voorbeelden de Bonte Muurspinnendoder Agenioideus cinctellus en de Gewone Borstelspinnendoder Anoplius infuscatus.
Een waarschijnlijke gastheer van de Rode Sluipspinnendoder Ceropales variegata is de spinnenjager Miscophus bicolor.
De koekoeksspinnendoders (genus Evagetes) zijn kleptoparasitaire wespen die in een onbewaakt ogenblik de eieren van de gastheren verwijderen en hun eigen eieren op de prooien van andere spinnendoders (zand-
Het vrouwtje van de Gewone Koekoeksspinnendoder Evagetes crassicornis dringt het nest van een andere spinnendoder binnen, verwijdert het ei en legt zelf een ei bij de gevangen prooi. De gastheren zijn de Gewone Zandspinnendoder Arachnospila anceps, Viertandzandspinnendoder Arachnospila rufa, de Eentandzandspinnendoder Arachnospila spissa, de Zilveren Zandspinnendoder Arachnospila trivialis, de Gewone Schubspinnendoder Episyron rufipes en de Zwarte Borstelspinnendoder Anoplius nigerrimus.
De Tweecellige Koekoeksspinnendoder Evagetes dubius heeft als gastheren de Tweetandzandspinnendoder Arachnospila minutula, de Eentandzandspinnendoder Arachnospila spissa en de Roodzwarte Borstelspinnendoder Anoplius viaticus.
De Drietandige Koekoeksspinnendoder Evagetes gibbulus heeft waarschijnlijk de Tweetandzandspinnendoder Arachnospila minutula als gastheer.
De Duinkoekoeksspinnendoder Evagetes littoralis parasiteert op de Kustzandspinnendoder Arachnospila consobrina en waarschijnlijk ook op de Gewone Zandspinnendoder Arachnospila anceps.
De Kamkoekoeksspinnendoder Evagetes pectinipes parasiteert bij de Viertandzandspinnendoder Arachnospila rufa en de Gewone Schubspinnendoder Episyron rufipes.
De Noordse Koekoeksspinnendoder Evagetes sahlbergi parasiteert naar alle waarschijnlijkheid bij de Gewone Zandspinnendoder Arachnospila anceps, de Gekorfde Zandspinnendoder Arachnospila hedickei, de Tweetandzandspinnendoder Arachnospila minutula en de Viertandzandspinnendoder Arachnospila rufa.
De Behaarde Koekoeksspinnendoder Evagetes siculus parasiteert bij de Schildkopspinnendoder Aporus unicolor en waarschijnlijk ook bij de Tweetandzandspinnendoder Arachnospila minutula. Het is een kleptoparasiet waarvan de larve zich voedt met een door de gastheer gevangen prooi.
TANGWESPEN
De larven van de tangwespen (Dryinidae) leven als ectoparasiet op cicaden, naargelang de soort nimfen of volwassen cicaden. Het vrouwtje legt een ei tussen overlappende lichaamsdelen van een van tevoren verdoofde cicade. Deze leeft nog geruime tijd gewoon verder. De larve dringt alleen met de kop door de huid van de gastheer en zuigt vocht uit de bloedsomloop. Als de larve volgroeid is, eet de larve de gastheer volledig op, waarna ze een cocon spint op een plant of op de bodem. De overwintering gebeurt als pop of als imago op een beschutte plaats. De mannetjes zijn vaak op bloemen aan te treffen. De vrouwtjes blijven zich voeden met cicaden. Tangwespen worden opvallend vaak in de omgeving van of zelfs in mierennesten aangetroffen.
De bostangwespen (genus Anteon) zijn parasitaire wespen die vooral voorkomen in wilgenbossen of broekbossen en in heideterreinen. Deze wespen zoeken hun prooidieren in vochtige en dichtbegroeide terreinen. Als prooidieren kiezen ze vooral dwergcicaden.
De Ruwe Populierentangwesp Anteon arcuatum parasiteert op paletcicaden.
De Fijngestippelde Bostangwesp Anteon brachycerum parasiteert op maskercicaden zoals de Gewone Berkenmaskercicade Oncopsis flavicollis.
De tangwesp Anteon ephippiger heeft als gastheren naar alle waarschijnlijkheid dwergcicaden.
De Glanzende Populierentangwesp Anteon flavicorne is een parasitaire wesp bij paletcicaden (genera Populicerus, Tremulicerus en Idiocerus). Mogelijk parasiteert deze wesp ook spitskopcicaden.
De Moerastangwesp Anteon fulviventre is een parasitaire wesp die als gastheren spitskopcicaden heeft. De dwergcicade Mocydia crocea is een belangrijke gastheer.
De gastheren van de Wilgentangwesp Anteon gaullei zijn onder meer maskercicaden.
De gastheer van de Donkere Eikentangwesp Anteon infectum is vooral de Eikencicade Iassus lanio, een ledercicade (behorende tot de dwergcicaden) die voorkomt op Zomereik Quercus robur. Ook de Lichte Eikentangwesp parasiteert op dezelfde dwergcicade maar is pas later in het seizoen actief.
De Berkentangwesp Anteon jurineanum parasiteert maskercicaden (behorende tot de dwergcicaden) en kiest vooral voor de Gewone Berkenmaskercicade Oncopsis flavicollis, een algemene soort op Berk-
De gastheren van de Duinriettangwesp Anteon pubicorne zijn verschillende spitskopcicaden (behorende tot de dwergcicaden).
De Lichte Eikentangwesp Anteon scapulare is een parasitaire soort die vooral de Eikencicade Iassus lanio als gastheer heeft. Ook de Donkere Eikentangwesp Anteon infectum heeft deze cicade als gastheer maar deze komt vroeger in het jaar voor.
De Vroege Bostangwesp Anteon tripartitum parasiteert dwergcicaden, meerbepaald spitskopcicaden, die op grassen leven. Een bekende gastheer is de dwergcicade Thamnotettix confinis.
Netelwespen (genus Aphelopus) grijpen de gastheren niet zoals andere tangwespen bij de poten, maar omarmen ze door er hun voorste en middelste paar poten omheen te slaan. Dit verhindert de gastheren om snel weg te vliegen.
De gastheren van de Zwarte Netelwesp Aphelopus atratus zijn bladcicaden, die deel uitmaken van de dwergcicaden. Vooral de bladcicaden van het genus Eupteryx worden als gastheer gekozen.
De netelwesp Aphelopus camus is een parasitaire soort die bladcicaden (behorende tot de dwergcicaden) als gastheer heeft.
De Gewone Maskernetelwesp Aphelopus melaleucus heeft als gastheer verschillende soorten bladcicaden (maken deel uit van de dwergcicaden), vooral deze van het genus Edwardsiana zoals bijvoorbeeld de Gele Bladcicade Edwardsiana flavescens.
De netelwesp Aphelopus querceus is een parasitaire soort die bladcicaden (behorende tot de dwergcicaden) als gastheer heeft. Een gastheer is de Fuchsiacicade Empoasca vitis.
De gastheren van de Zwaluwstaartnetelwesp Aphelopus serratus zijn bladcicaden, behorende tot de dwergcicaden. De wesp kiest vooral bladcicaden (uit verschillende genera) die leven op loofbomen (Zwarte Els, Haagbeuk, Hazelaar).
De gastheer van de vliestangwesp Bocchus vernieri is de cicade Ommatidiotes dissimilis.
De kraagtangwespen (genus Dryinus) parasiteren vooral op nimfen van cicaden, die ze vooral in zeer vochtige bodems opsporen.
De kraagtangwesp Dryinus collaris parasiteert op de nimfen van cicaden, onder meer bij Cixius nervosus die in vochtige wilgenbossen op boomwortels leeft.
De kraagtangwesp Dryinus niger parasiteert op de nimfen van cicaden die ze zoekt in vochtige wilgenstruwelen.
De gevleugelde miertangwespen (genus Echthrodelphax) zijn wespen die parasiteren op spoorcicaden. In Vlaanderen zijn deze wespen nog vrijwel onbekend.
De vrouwtjes van de miertangwespen (genus Gonatopus) parasiteren op cicaden, die op geur worden opgespoord door middel van de antennes.
De miertangwesp Gonatopus albosignatus parasiteert op spoorcicaden, zoals de spoorcicade Muirodelphax aubei.
De Tweekleurige Miertangwesp Gonatopus bicolor parasiteert bij verschillende dwergcicaden en spoorcicaden, die op grassen leven.
De Gewone Miertangwesp Gonatopus clavipes parasiteert bij spitskopcicaden uit meer dan 20 genera, met een voorkeur voor de genera Jassargus en Psammotettix.
De miertangwesp Gonatopus distinctus parasiteert op spoorcicaden, zoals de spoorcicaden van het genus Dicranotropis.
De miertangwesp Gonatopus distinguendus parasiteert op spoorcicaden, zoals de spoorcicaden van het genus Psammotettix.
De miertangwesp Gonatopus formicarius parasiteert op spitskopcicaden zoals deze van het genus Diplocolenus en Psammotettix. Het vrouwtje leeft tussen werksters van mieren, met name draaigatjes (genus Tapinoma).
De miertangwesp Gonatopus formicicolus parasiteert op spoorcicaden zoals deze van het genus Ribautodelphax.
De gastheren van de Langgesteelde Miertangwesp Gonatopus lunatus zijn spitskopcicaden, onder meer deze van het genus Deltocephalus.
De miertangwesp Gonatopus spectrum parasiteert op spitskopcicaden.
De miertangwesp Gonatopus striatus parasiteert op de dwergcicade Aphrodes bicincta.
De veldtangwespen (genus Lonchodryinus) lijken zeer sterk op de bostangwespen. Ze parasiteren bij dwergcicaden, meerbepaald puntkopcicaden en bladcicaden.
De Veldtangwesp Lonchodryinus ruficornis heeft dwergcicaden, met name puntkopcicaden en bladcicaden als gastheer. De puntkopcicaden worden in vochtige graslanden gezocht; de bladcicaden op struiken en kruidachtige planten.
De uiterst zeldzame Haltertangwesp Mystrophorus formicaeformis parasiteert waarschijnlijk alleen op dwergcicaden.
De naam “Wormen” is een verzamelterm voor verschillende soorten wormen. Platwormen (Platyhelminthes) zijn afgeplatte, ongesegmenteerde wormen. Er zijn drie groepen te onderscheiden: de trilhaarwormen, de zuigwormen en de lintwormen.
Zuigwormen of trematoden zijn uitsluitend parasitair levende platwormen, die slechts enkele millimeter groot worden. Zij leven op of in het lichaam van gewervelde dieren.
Lintwormen of cestoden leven ook enkel als darmparasieten van gewervelden.
Rondwormen of nematoden zijn een grote groep van zeer algemeen voorkomende wormen. Er zijn meer dan 25.000 beschreven soorten. Veel rondwormen leven in de bodem van dode organische stof of bacteriën en schimmels. Andere soorten leven als parasiet op planten (vooral de aaltjes of draadwormen) of zorgen bij zoogdieren voor verschillende aandoeningen (spoelwormen en zweepwormen).
Ook de draadwormen of aaltjes behoren tot de rondwormen. Naar het voorkomen op verschillende plantendelen onderscheiden we bladaaltjes (Aphelenchoides), stengelaaltjes (Ditylenchus), wortelknobbelaaltjes (Meloidogyne), cystenaaltjes (Heteroda) en vrijlevende wortelaaltjes (Pratylenchus). De aaltjes die op de planten leven zijn plantparasitaire nematoden.
We onderscheiden volledigheidshalve bij de wormen verder nog de raderdiertjes (Rotatoria), de paardenhaarwormen (Nematomorpha), de haakwormen (Platyzoa), de priopuliden (Priopulida) en de ringwormen (Anelida). Bij de ringwormen worden de mariene borstelwormen (Polychaeta), de sterwormen (Echinoroidea), de spuitwormen (Sipunculoidea), de bloedzuigers (Hirundinea) en de regenwormen (Oligochaeta) onderscheiden.
Het zijn vooral platwormen, zuigwormen, lintwormen, rondwormen en haakwormen die als endoparasieten bij dier en mens voor ernstige problemen kunnen zorgen.
Acanthocephala species zijn haakwormen die in de maag en het darmkanaal van ongewervelden, vissen, amfibieën, vogels en zoogdieren leven. Het zijn parasitaire wormen die zich vast haken aan de darmwand en zich daar voeden met bloed en darmweefsel.
Aelurostrongylus species is een rondworm die in de longen van katten kan voorkomen en aanleiding kan geven tot hoesten.
Ancylostoma species zijn haakwormen die door honden en katten kunnen worden opgenomen via de mond of doorheen de huid. Bij honden kunnen exemplaren van Ancylostoma caninum aanleiding geven tot diarree, anemie (bloedarmoede) en groeivertraging. Bij katten kan Ancylostoma tubaeforme gelijkaardige aandoeningen veroorzaken.
De Zwemblaasworm Anguillicola crassus leeft als parasiet in de zwemblaas van de Paling Anguilla anguilla.
De Haringworm Anisakis simplex is een endoparasitaire worm die voorkomt in zeevissen (Kabeljauw, Makreel, Haring). Wanneer de mens de larven via het voedsel binnenkrijgt, ontstaat een darmontsteking met hevige buikkrampen.
De endoparasiet Anomotaenia brevis,een lintworm, veroorzaakt grote veranderingen in de morfologie van de Bosslankmier Leptothorax nylanderi: verandering van kleurpigmentatie, kleinere gemiddelde grootte, vermindering eiproductie, reductie van de ogen (omatidia) en poten. De parasiet zorgt ervoor dat de mieren geel gekleurd zijn in plaats van bruin. De gele kleur van de geparasiteerde exemplaren lijkt hen aantrekkelijker te maken voor de Grote Bonte Specht Dendrocopos major, die eveneens een noodzakelijke tussengastheer is voor de ontwikkeling van de parasitaire worm.
Anoplocephala perfoliata is een lintworm die bij grazende paarden kolieken en een slechte conditie kunnen bezorgen.
Ascaridia species zijn wormen die in het darmkanaal van gevogelte kunnen leiden tot diarree.
Ascaris species zijn rondwormen die ook wel bekend staan als spoelwormen. De spoelworm die bij de mens optreedt is Ascaris lumbricoides. Vroeger kwam de worm en de ermee gepaard gaande aandoening ascariasis vaker voor dan tegenwoordig in West-
De Wasbeerspoelworm Baylisascaris procyonis is een algemeen voorkomende parasiet bij Wasberen Procyon lotor. Deze spoelworm richt binnenin de Wasbeer zelf weinig schade aan. Echter, wanneer de larve van deze spoelworm in het lichaam van de mens terecht komt, zwerft de larve doorheen het lichaam. De larve verplaatst zich daarbij bij voorkeur naar de hersenen. Hier kan ze blijvende schade aan de hersenen of zelfs dodelijke hersenvliesontsteking veroorzaken.
Bunostomum species zijn rondwormen die in de dunne darm van runderen (Bunostomum phlebotomum) en schapen en geiten (Bunostomum trigonocephalum) kunnen leiden tot ziekten zoals anemie en groeivertraging.
Capillaria species zijn rondwormen die in de dunne darm van runderen en gevogelte kunnen leiden tot diarree en groeivertraging. Capillaria aerophila kan in de longen van katten voorkomen en aanleiding geven tot hoesten. Capillaria hepatica kan bij de mens de lever aantasten. De eitjes nestelen zich in de lever. Als ze uitkomen lokt dit een reactie uit van het immuunsysteem. De eitjes worden hierdoor ingekapseld, maar dit kan leiden tot een chronische leverontsteking of een abnormale bindweefelgroei.
Chabertia ovina is een rondworm die in de dunne darm van schapen en geiten aanleiding kan geven tot diarree en groeivertraging.
Cittotaenia species is een lintworm die in het darmstelsel van konijnen aanleiding kan geven tot groeivertraging.
Cooperia species zijn rondwormen die in de dunne darm van runderen, schapen en geiten kunnen leiden tot diarree en groeivertraging.
Davainea species zijn lintwormen die in het darmkanaal van gevogelte aanleiding kan geven tot diarree en groeivertraging.
De Kleine Leverbot Dicrocoelium dendriticum leeft in het lichaam van een grazend zoogdier, bijvoorbeeld een rund of een schaap. De vermenigvuldiging van deze zuigworm gebeurt in de lever van het dier. De eitjes komen via de uitwerpselen in de natuur terecht. Daar worden ze gegeten door slakken. Van zodra de eitjes door een slak worden opgenomen, komen er zeer kleine trilhaarlarven uit de eitjes. Elke trilhaarlarve vermenigvuldigt zich in de spijsverteringsklier van de slak tot wel 150 nieuwe staartlarven. De larven, die hierdoor enorm in aantal zijn toegenomen, begeven zich vervolgens naar het ademhalingsorgaan van de slak. Hierdoor geïrriteerd vormt de slak slijmballetjes omheen de larven en hoest deze uit. De slijmballetjes trekken mieren aan. De mieren nemen de slijmballetjes mee naar het nest. De larven worden met het slijm gegeten door de mieren en banen zich in het mierenlichaam een weg naar het maagdarmkanaal. Enkele larven begeven zich naar het centrale zenuwstelsel van de mieren en nemen er de “controle” over. Uiteindelijk weet één van de parasietjes de mier zo te dirigeren, dat deze ‘s avonds in een grasspriet klimt en zich daar vastklemt met de kaken stijf op elkaar. ‘s Ochtends keert de mier terug naar de kolonies om ‘s avonds opnieuw naar een grasspriet te kruipen, net zo lang tot de grasspriet wordt opgenomen door een grazend zoogdier en de Kleine Leverbot zich hier weer verder kan ontwikkelen en zich in de lever vermenigvuldigen.
Dicrocoelium lanceolatum is een zuigworm die in de lever van schapen en geiten kan leiden tot anemie. Ook bij konijnen geeft deze zuigworm in de lever aanleiding tot groeivertraging.
Dictyocaulus viviparus (of Longworm) is een rondworm in de longen van runderen en kan aanleiding geven tot hoesten. Dictyocaulus filaria kan bij schapen en geiten tot dezelfde aandoeningen leiden. Dictyocaulus species kunnen ook bij grazende paarden leiden tot longworm, vooral als deze samen grazen met ezels. Patente infecties worden immers vooral waargenomen bij ezels. Honden en katten kunnen door longworm ademhalingsproblemen of hartinsufficiëntie vertonen.
De Brede Vislintworm Diphyllobothrium latum is een lintworm die bij vissen en visetende zoogdieren (waaronder de mens) leeft en een ingewikkelde voortplantingscyclus heeft.
De lintworm Dipylidium caninum is een lintworm die in het kanaalstelsel van honden en katten een anale jeuk kan veroorzaken. De Kattenvlo Ctenocephalides felis kan een tussengastheer zijn van deze lintworm.
De Hartworm Dirofilaria immitis is een parasitaire rondworm die zich bij zoogdieren in bloedvaten, bindweefsels en het hart kan hechten. Een zoogdier kan besmet worden met deze parasiet door een steek van steekmuggen. Besmetting treedt meestal op bij honden en katten, maar ook andere zoogdieren kunnen geïnfecteerd worden. Nadat de mug de infectie over heeft gebracht, doorloopt de worm verschillende ontwikkelingsstadia. Uiteindelijk komt de worm via de bloedbaan in het hart terecht, waar hij zijn volwassen leven in de rechterkamer van het hart van de gastheer doorbrengt.
De Hondenlintworm Echinococcus granulosus is een lintworm die in de darmen van honden, schapen, geiten, varkens en runderen kan voorkomen. Honden raken besmet door het eten van slachtafval van bijvoorbeeld runderen, schapen, varkens of geiten, die de tussengastheer zijn van deze lintworm.
De Kleine Vossenlintworm Echinococcus multilocularis heeft de Vos als eindgastheer en een knaagdier als tussengastheer. De eitjes van deze lintworm verlaten het lichaam van de Vos via diens uitwerpselen en komen zo vrij in het milieu. Ze kunnen vervolgens door andere dieren, zoals knaagdieren worden opgenomen samen met de planten die ze eten. Wanneer de eitjes in de darm van bijvoorbeeld een knaagdier terechtkomen, komen er zeer kleine larfjes vrij die doorheen de darmwand dringen en zo via de bloedvaten doorheen het lichaam worden getransporteerd. In bepaalde organen, zoals de lever, zullen deze larven zich ontwikkelen tot een zogenaamde blaasworm. Wanneer een geïnfecteerd knaagdier opgegeten wordt door een Vos, is de cyclus rond.
De Aarsmade Enterobius vermicularis leeft parasitair in de menselijke dikke darm.
Eurytrema pancreaticum is een zuigworm die leeft in de alvleesklier van de mens.
De Leverbot Fasciola hepatica is de bekendste zuigworm. Een infectie kan worden opgelopen door het eten van bijvoorbeeld Wilde Waterkers, Veldsla of door op gras te kauwen. Deze worm komt vooral voor bij grasetende dieren zoals runderen, schapen, geiten, paarden en konijnen. In de tussengastheren huist de Leverbot vooral in de lever. Via de faeces van deze dieren komen ingekapselde larven in de vrije natuur terecht, waarna ze zich hechten op allerlei planten. Na het rauw eten van deze planten komen de microscopische larven in de dunne darm vrij. Na penetratie van de darmwand komen ze in de lever terecht en geven bij de mens aanleiding tot verschillende aandoeningen.
Filaroides species is een rondworm die in de longen van honden aanleiding kan geven tot hoesten.
De Paardenhaarworm Paragordius varius plant zich in ondiep water voort. Na de paring zet het vrouwtje tot wel 6 miljoen eitjes af in het water. De kleine larven die uit de eitjes komen worden opgenomen door waterinsecten. Ze vormen in het insect een cyste en wachten er in een soort slaapstand af tot wanneer het insect klaar is met de metamorfose. Als hun gastheer wordt opgegeten door een krekel of een ander roofinsect voltooien ze er in dat lichaam hun ontwikkeling. Daarbij kunnen ze het gedrag van de krekel “sturen”. Tegen zijn natuur in, zal de krekel of andere gastheer, namelijk het water opzoeken, erin springen en verdrinken. De Paardenhaarwormen verlaten de gastheer en zoeken een partner om te paren.
Graphidium strigosum is een rondworm die in de maag van konijnen kan leiden tot diarree, anemie en groeivertraging.
Habronema species zijn rondwormen die in de maag van paarden kunnen voorkomen en aandoeningen veroorzaken.
Haemonchus species zijn rondwormen in de lebmaag van runderen en schapen en geiten die kunnen leiden tot anemie en groeivertraging.
Heterakis gallinarum zijn rondwormen die in het darmkanaal van gevogelte als een vector kunnen optreden voor de zeer pathogene bacterie Histomonas meleagris (veroorzaker van histomoniasis).
De Medicinale Bloedzuiger Hirudo medicinalis zuigt bloed bij zoogdieren. Hij zuigt zich in korte tijd vol bloed en kan van die voorraad een jaar leven. De wonde bloedt lange tijd na, door een stollingsremmende stof die het dier afscheidt.
Hymenolepis nana is de kleinste en meest voorkomende humane lintworm. De Kattenvlo Ctenocephalides felis kan een tussengastheer zijn van deze lintworm.
Hyostrongylus rubidus is een rondworm die in de maag van varkens kan zorgen voor diarree, anemie en groeivertraging.
De in het water van moerassen vrijlevende kleine larven van de parasitaire platworm Leucochloridium paradoxum dringen het lichaam van de Gewone Barnsteenslak Succinia putris binnen en ontwikkelen zich door klonen tot honderden nieuwe platwormen, die samen een langwerpige zak vormen die de volledige tentakels van de slak vullen. Het gedrag van de slak wordt in die mate beïnvloed dat ze zich naar plaatsen begeeft die ze normaal schuwt uit angst voor predatoren zoals vogels. De slak gaat opvallend meer open en bloot zitten dan de soortgenoten. Doordat de slak de tentakels niet meer kan intrekken en de platwormen bovendien nog eens door pulseringen de tentakels doen bewegen, valt de slak al gauw ten prooi aan een vogel, die voor de platwormen van belang zijn voor het volgende stadium van zijn levenscyclus. De platwormen planten zich in het lichaam van de vogel voort en houden zich hier op nabij de cloaca, waar ze hun eitjes met de uitwerpselen naar buiten loodsen. Als de slak niet tijdig door een vogel wordt opgegeten, barsten de tentakels open en zoeken de platwormen gewoon een nieuw “slachtoffer”.
Macracanthorhynchus hirudinaceus is een haakworm. Een Wilde Zwijn Sus scrofa dat een larve van een Gewone Meikever Melolontha melolontha eet, kan besmet raken met deze haakworm. De worm kent verschillende stadia, waarvan enkele lethargisch zijn maar in andere stadia onttrekt de worm parasitair voedingsstoffen aan zijn gastheer. Het ei van de worm wordt met de ontlasting van het Wilde Zwijn op de bodem gebracht en vervolgens gegeten door de Meikeverlarven. Als de larve van de worm is volgroeid in het lichaam van de keverlarve en wordt opgegeten door een Wilde Zwijn, komt de worm in de darmen van het Wilde Zwijn terecht. Hier ontwikkelt de worm zich tot een geslachtsrijp exemplaar en kan zich na 2 tot 3 maanden voortplanten.
Wortelknobbelaaltjes van het genus Meloidogyne kunnen reuzencellen doen ontstaan op de plaats waar ze de wortels van de waardplant binnendringen. Deze nematoden gebruiken de vervormde cellen om de voedingsstoffen uit de plant te zuigen en zich op die manier razendsnel voort te planten. Hierdoor putten ze de plant uit, hetgeen de groei belemmert.
Rondwormen van het genus Mermis zijn endoparasieten bij mieren, zowel bij de larven als de adulten. Als gevolg van dit parasitisme kunnen de mieren een afwijkende morfologie vertonen zoals een kortere of smallere kop of een kleiner borststuk. Zowel larven als volwassen mieren kunnen worden besmet via opname van eitjes met het voedsel of doordat de wormen via de zachte lichaamsdelen binnendringen.
Metastrongylus species zijn rondwormen die in de longen van varkens kunnen leiden tot hoesten.
Monieza species zijn lintwormen die in de dunne darm van runderen, schapen en geiten kunnen leiden tot diarree en/of groeivertraging.
Muellerius capillaris is een rondworm die in de longen van schapen en geiten kan leiden tot hoesten.
Nematodirus species zijn rondwormen die in de dunne darm van runderen, schapen en geiten kunnen leiden tot diarree een groeivertraging.
Oesophagostomum radiatum is een rondworm die in de dikke darm van runderen kan leiden tot groeivertraging. De verwante rondworm Oesophagostomum venulosum kan zich in de dikke darm van schapen en geiten bevinden, maar zorgt voor weinig problemen.
Ostertagia species zijn rondwormen in de lebmaag van runderen, schapen en geiten en kunnen leiden tot diarree en groeivertraging.
Oxyurus equi is een rondworm die in de dikke darm van paarden kan leiden tot anale jeuk.
Parafilaria bovicola is een rondworm die op de huid van runderen onder meer huidletsels kan veroorzaken.
Paramphistomum species zijn zuigwormen die in de pens (rumen) van runderen, schapen en geiten tot aandoeningen als diarree en groeivertraging aanleiding kunnen geven.
Paranoplocephala mamillana is een lintworm die in het darmkanaal van paarden kan zorgen voor aandoeningen.
Parascaris equorum is een rondworm die in de dunne darm van paarden kan leiden tot diarree, hoest, neusvloei en groeivertraging.
Passalurus ambiguus is een rondworm die in het darmstelsel van konijnen kan voorkomen.
Protostrongylus species zijn rondwormen die in de longen van schapen en geiten aanleiding kunnen geven tot hoesten.
Raillietina species zijn lintwormen die in het darmkanaal bij gevogelte kunnen leiden tot groeivertraging.
De platworm Ribeiroia ondatrae is vooral in Amerika verantwoordelijk voor zware misvormingen bij kikkers, maar aangezien de mogelijke gastheren ook in Europa voorkomen, bestaat de mogelijkheid dat deze parasiet in de toekomst ook meer bij ons wordt waargenomen. Een eerste gastheer van deze parasiet is een posthoornslak. Bij ons zou dit de Grote Posthoornslak Planorbarius corneus kunnen zijn. Uit de in het water gedumpte eitjes van de Ribeiroia-
Schistosoma haematobium kan bij infectie leiden tot schistosomose of urinaire bilharziose. Vooral reizigers die terugkeren uit zuiderse landen kunnen de besmetting hebben opgelopen bij het zwemmen. Het blijkt dat bepaalde zoetwaterslakken (Bulinus species) zich op enkele zuiderse zwemplaatsen ophouden. Zij fungeren als tussengastheer van de platworm Schistosoma haematobium (agens van de urinaire bilharziose). De geïnfecteerde slakken laten tijdens de warme uren overdag larven van de platworm vrijkomen, die door de huid van de baders kunnen dringen (wat soms een lokale reactie veroorzaakt). Via de longen begeven ze zich naar de lever. De platwormen zullen zich verder ontwikkelen en uitgroeien tot volwassen wormen waarna ze zich naar de blaas begeven. De bevruchte vrouwtjes leggen eitjes en deze zullen door de wand van de blaas in de urine terechtkomen. Wanneer de eitjes worden uitgescheiden in het water, waarin de slakken zich bevinden, zullen de larven de slakken infecteren en is de cirkel van de cyclus van de schistosomose rond.
De nematode Sphaerularia bombi parasiteert bij een hommelkoningin op de overwinteringsplek in de grond. De worm dringt bij de hommel binnen in het lichaam en plant zich daar voort. Als gevolg van de nematode wordt de hormoonhuishouding van de hommel aangetast en sterft deze, zodat er geen nieuw hommelvolk kan ontstaan.
Strongyloides species zijn rondwormen die zowel een endoparasitaire als een vrijlevende vorm kennen. In de parasitaire vorm bevinden zich vrouwelijke wormen in de oppervlakkige weefsellagen van de dunne darm. Deze parasitaire vrouwtjes produceren parthenogenetisch larven die via de ontlasting de darm verlaten en weer uitgroeien tot 2 verschillende vormen. De vrijlevende wormen voltooien hun ontwikkeling in de bodem en worden zowel vrouwtjes als mannetjes. Ze paren en de nakomelingen daarvan ontwikkelen zich opnieuw tot 2 verschillende vormen. De vrijlevende vormen zijn een belangrijk reservoir in de natuur van waaruit steeds weer nieuwe besmettingen optreden. De parasitaire vormen infecteren immers de nieuwe gastheer door zich door de huid te boren. Ze migreren naar de longen via de bloedbaan, en bereiken de maag door te worden opgehoest en ingeslikt. In de dunne darm rijpen ze dan weer tot parasitaire vrouwtjes.
Strongyloides papillosus is een rondworm die in de dunne darm van runderen, schapen en geiten kan leiden tot diarree en groeivertraging.
Strongyloides westeri kan in de dunne darm van paarden leiden tot ziektes. Vooral bij veulens uit een besmetting zich in hoesten, een slechte conditie en diarree.
Strongyloides ransoni kan in het darmkanaal van varkens leiden tot diarree en groeivertraging.
Strongyloides stercoralis kan in het darmkanaal van honden leiden tot diarree en groeivertraging.
Strongylus vulgaris en Strongylus edentatus zijn rondwormen die in de dikke darm van paarden kunnen leiden tot diarree en groeivertraging.
Syngamus trachealis is een rondworm die bij gevogelte tot een aandoening aan de luchtwegen kan leiden en asfyxie kan veroorzaken.
Taenia species zijn lintwormen die in het darmkanaal van mensen en dieren kunnen voorkomen.
De Runderlintworm Taenia saginata is een blaasworm bij runderen (tussengastheer) en een lintworm bij de mens (eindgastheer). Deze lintworm komt in West-
De Varkenslintworm Taenia solium is een blaasworm bij het varken (tussengastheer) en een lintworm bij de mens (eindgastheer); deze lintworm komt in West-
Mensen ondervinden doorgaans weinig last van lintwormen, behalve enkele vage gastro-
Taenia species kunnen ook in het darmkanaal van honden en katten voorkomen.
Thelazia species zijn rondwormen die bij paarden conjunctivitis (bindvliesontsteking; ogen) kunnen veroorzaken.
Toxascaris leonina is een spoelworm (behorende tot de rondwormen) die in het darmkanaal van honden en (in mindere mate bij) katten kan leiden tot diarree en/of groeivertraging.
Spoelwormen Toxocara species zijn wormen die leven in de darmen van dieren zoals runderen, honden en katten.
Toxocara vitulorum is een rondworm die in de dunne darm van runderen kan leiden tot diarree en groeivertraging.
Toxocara canis kan in het darmkanaal van honden leiden tot diarree en groeivertraging.
Toxocara cati kan in het darmkanaal van katten leiden tot diarree en groeivertraging.
Ook Vossen Vulpes vulpes kunnen besmet zijn met wormen van het Toxocara-
Trichinellosis is de langst bekende parasitaire zoönose. De aandoening komt wereldwijd voor en wordt veroorzaakt door rondwormen behorende tot het genus Trichinella. Het is een voedseloverdraagbare aandoening, afkomstig van besmet varkens-
De endoparasiet Trichinella spiralis is vrijwel de bekendste en ook de belangrijkste Trichinella-
Trichostrongylus axei is een rondworm die in de lebmaag bij runderen, schapen en geiten en de maag van paarden kan leiden tot ziektes.
Trichostrongylus colubriformis is een rondworm die in de dunne darm van runderen, schapen en geiten kan leiden tot diarree en/of groeivertraging.
Trichuris species zijn rondwormen (zweepwormen) die in de dikke darm van dieren kunnen leiden tot ziekten. Bij runderen veroorzaken ze diarree en groeivertraging. In mindere mate komen deze rondwormen ook voor bij schapen en geiten. Trichuris suis kan in het darmkanaal van varkens aanleiding geven dot diarree en groeivertraging. Trichuris vulpis kan bij honden leiden tot diarree, anemie en groeivertraging.
Uncinaria stenocephala is een haakworm (behoort tot de rondwormen) die in het darmkanaal van honden aanleiding geeft tot diarree en groeivertraging.
Bij de spinachtigen zijn het vooral de mijten en de teken die als ectoparasiet voor problemen zorgen.
MIJTEN
Mijten zijn kleine spinachtige diertjes die in het volwassen stadium 8 poten hebben en voorzien zijn van bijtende of stekende monddelen. Verschillende soorten mijten leven parasitair bij insecten. Ze zuigen lichaamsvocht uit de poppen zodat deze verzwakte of misvormde individuen opleveren.
Er zijn ook superkleine mijten die in de ademhalingsbuizen van insecten leven en lichaamsvocht zuigen. Nog weer andere soorten mijten leven bij insecten, deels als broedparasiet of als commensaal.
Sommige mijten laten zich door mieren verspreiden, vastgehecht op het mierenlichaam. Sommige hechten zich aan de mier in de buurt van de mond om zodoende voedsel op te likken. Andere mijten parasiteren op de eieren of de larven; weer andere voeden zich met schimmels in het nest en worden actief door de mieren het nest binnen gebracht.
Nog andere mijten verrichten opruimingswerkzaamheden in een nest en zijn daarom nuttig voor de partner (mutualisme).
We werpen hier ons licht op de mijten die bekend staan als parasiet bij andere soorten. De mijten van de familie Parasitidae voeden zich in het onvolwassen stadium met hemolymfe. Hun monddelen penetreren de weke delen van kleine insecten, hun larven en soms ook andere mijten.
De Tracheeënmijt Acarapis woodi is bij de Honingbij Apis mellifera de veroorzaker van de zogeheten Acarapis-
De Schurftmijt Acarus scabiei is de oorzaak van de huidaandoening schurft of scabiës bij de mens. Deze ziekte is in het westen door verbeterde hygiëne zeldzaam geworden. Ze kan worden overgebracht via kledij, beddengoed en seksueel contact. Schurft is één van de seksueel overdraagbare aandoeningen.
De bijenmijt Anoetus alicola is een mijt die behoort tot de familie Histiostomatidae. Deze mijt leeft commensaal met de Kleine Bandgroefbij Lasioglossum quadrinotatum. Deze soort is alleen bekend van het deutonimfe-
Chaetodactylus osmiae is een mijt die parasiteert op metselbijen (genus Osmia). De mijt overwintert op de buitenkant van een cocon, waarin een metselbij verpopt. Wanneer in het voorjaar de bij uitkomt, stapt de mijt over op de bij en laat zich naar het nest vervoeren. De mijt voedt zich met de eitjes en de larven van de bijen. Grote aantallen van deze mijt kunnen de voortplanting van de gastheer-
Cheyletiella species behoren tot de vachtmijten (of schilfermijten) en komen voor bij honden (Cheyletiella yasguri), katten (Cheyletiella blackei) en konijnen (Cheyletiella parasitivorax). Deze mijt kan zorgen voor schilfervorming en hardnekkige jeuk.
Chorioptes species zijn schurftmijten die op de huid van runderen (Chorioptes bovis), schapen en geiten (Chorioptes ovis/capra) en paarden (Chorioptes equi) kunnen leiden tot korsten en moeilijk te verwijderen schilfers. Deze mijten komen na Psoroptes het meest voor bij runderen.
Demodex species zijn eigenlijk normale huidbewoners, maar bij de aanwezigheid van grotere aantallen kunnen deze folliculaire mijten demodicosis veroorzaken bij honden (Demodex canis) en katten, in zeldzame gevallen ook bij runderen. Bij honden kunnen haaruitval en vorming van schilfers optreden.
De Haarfollikelmijt Demodex folliculorum nestelt zich bij mensen in haarzakjes en talgklieren, vooral in het gezicht (op de wenkbrauwen en rond de neus). Grotere aantallen van de haarfollikelmijt kan een soort schurft (demodicosis) veroorzaken.
De naam bloedluis wordt algemeen gebruikt, maar eigenlijk gaat het over een spinachtige met als officiële naam Rode Vogelmijt (Dermanyssus gallinae), die voor ernstige problemen zorgt bij kippen, duiven en andere vogels. Het zuigen van bloed leidt tot pluimenverlies, jeuk, bloedarmoede, verminderde eiproductie, verhoogde vatbaarheid voor ziekten en zelfs sterfte. De bloedluis gebruikt de mens niet als voedselbron, maar occasionele beten kunnen een ernstige jeuk veroorzaken.
Knemidocoptes mutans en Knemidocoptes pilae zijn schruftmijten die bij gevogelte korsten op de poten veroorzaken. Knemidocoptes laevi veroorzaakt bij gevogelte vederschurft.
Listrophorus gibbus is een schurftmijt die bij konijnen kan leiden tot jeuk.
De Herfstmijt Neotrombicula autumnalis is een zeer kleine spinachtige. De larven woekeren in kruiden en grassen, vooral in de buurt van water. Deze larven voelen zich thuis in pelzen (van honden of katten) en textiel. De allergische ontstekingsreactie manifesteert zich als kleine, rode vlekjes die hevig jeuken.
Notoedres cati is een graafmijt die op de huid van katten en ook konijnen jeuk en korsten kan veroorzaken.
Ornithonyssus species zijn mijten die bij vogels irritatie kunnen veroorzaken.
Otodectes cynotis is een mijt (oormijt) die bij honden en katten een oorontsteking kan veroorzaken.
Psoroptes species zijn schurftmijten die van alle schurftmijten meest voorkomen. Psoroptes cuniculi kan bij konijnen leiden tot een oorontsteking en jeuk. Psoroptes ovis kan op de huid van runderen, schapen en geiten leiden tot jeuk, korsten en/of afstervende huid (pyodermitis).
De mijt Sarcoptes scabiei is een schurftmijt die op de huid van runderen (variëteit bovis -
De mijt Sennertia cerambycina is een parasiet bij de Blauwzwarte Houtbij Xylopa violacea.
De Wolbijenmijt Sennertionyx manicati is alleen bekend van het heteromorfe deutonimstadium (hypopus) dat zich foretisch laat verspreiden op wolbijen. Het is het enige stadium dat zich buiten de broedcel begeeft om zich op de bij te laten verspreiden. De Grote Wolbij Anthidium manicatum is de belangrijkste gastheer. De mijt laat zich ook verplaatsen via de Geelgerande Tubebij Stelis punctulatissima, een belangrijke broedparasitaire bij van de Grote Wolbij. De foresie vindt zowel op mannelijke als vrouwelijke bijen plaats vanaf eind mei tot eind augustus. De mijten klampen zich aan de bijen vast met krachtig ontwikkelde voorpoten en klauwen.
De mijt Thyrophagus species parasiteert bij de Rosse Metselbij Osmia bicornis.
De mijt Trombicula autumnalis is een schurftmijt die op de huid van paarden, honden, katten en konijnen kan leiden tot jeuk en moeilijk te verwijderen schilfers.
De Fluweelmijt Trombidium holosericeum leeft als volwassen dier niet parasitair, maar voedt zich met kleine geleedpotigen zoals insecten en spinnen. De larven parasiteren op verschillende soorten geleedpotigen, waarbij ze hemolymfe opzuigen. Op vliegen bijvoorbeeld zijn de larven zichtbaar als rode bultjes.
De hommelmijt Tyrophagus laevis brengt op het lichaam van een jonge hommelkoningin de winter door. Hommelmijten eten mee bij de monddelen van de hommel. In het broednest leven ze hoofdzakelijk van stuifmeel, nectar en organisch afval.
De Varroamijt Varoa destructor is een spinachtige die wereldwijd miljoenen slachtoffers onder de bijen maakt. Het is een parasiet, die oorspronkelijk afkomstig is uit Oost-
TEKEN
Teken zijn kleine parasitaire, spinachtige insecten die leven van het bloed van zoogdieren, waaronder mensen.
De vrouwtjes leggen een paar duizend eitjes. De larven bezitten slechts 6 poten. Na een rustpauze worden de larven nimfen met 8 poten. De nimfen bezitten haakjes aan de snuit waarmee ze zich kunnen vasthechten aan een gastheer. Nadat ze zich hebben volgezogen met bloed van de gastheer, laten ze los en worden ze volwassen. Ook volwassen hechten de teken zich aan een gastheer, waar ze paren. De vrouwtjes zuigen zich vol met bloed, laten opnieuw los en leggen eitjes. Bij teken duurt de ontwikkelingscyclus soms verschillende jaren. Wanneer ze geen gastheer vinden, kunnen ze gedurende lange tijd in een rustfase verkeren, waarbij ze vrijwel geen energie verbruiken.
Teken kunnen optreden als vector (overdrager) van bacteriën.
Dermacentor species zijn teken die bij runderen, schapen en geiten, paarden, honden en konijnen kunnen optreden als vectoren van ziektes.
Dermacentor reticulatus werd in 2004 in Nederland aangetroffen. De teek is afkomstig uit Zuid-
Ixodes species zijn teken die vooral bij runderen, schapen, geiten, paarden, honden en konijnen kunnen optreden als vectoren (overdragers) van ziektes.
De Schapenteek Ixodes ricinus is de meest bekende en beruchte teek. Een teek kent 4 ontwikkelingsstadia: het ei, de larve, de nimfe en de volwassen teek. De 6-
Wanneer de gastheren, zoals bijvoorbeeld Bosmuizen, besmet zijn met de bacterie Borelia burgdorferi , die de ziekte van Lyme veroorzaakt, dan worden de larven van de teken ook besmet. Kleine knaagdieren en zangvogels blijken de grootste infectiebron van de ziekte. De meeste teken raken geïnfecteerd met de Lyme-
De teek Rhipicephalus sanguineus kan bij honden optreden als een vector van ziektes.
Bij de kreeftachtigen zijn er weinig parasitaire soorten.
Het Krabbenzakje Sacculina carcii is een parasitaire soort, die behoort tot de rankpootkreeften, waartoe ook de Gewone Zeepok Semibalanus balanoides en de Eendenmossel Lepas anatifera behoren.
In het larvale stadium wordt het Krabbenzakje, dat nog vrij rondzwemt, aangetrokken door de geur van de Gewone Zwemkrab Liocarcinus holsatus. De larve zet zich vast op de schaal van de krab en begeeft zich naar een scharnierpunt in het harde pantser. Op die plaats dringt de larve de krab binnen. In het lichaam van de krab ontwikkelt de larve zich verder tot een wormachtig dier. Het Krabbenzakje gaat dan op zoek naar de geslachtsorganen van de krab. Daar verstoort het dier de hormonenhuishouding zodanig dat een mannelijke Zwemkrab vrouwelijke kenmerken en gedragingen gaat vertonen. De Zwemkrab schenkt geen aandacht meer aan de voortplanting, maar zoekt alleen nog maar naar voedsel. Het Krabbenzakje ontwikkelt zich verder tot een vertakte structuur in het binnenste van de krab, met een geel zakje aan de buitenkant, op de plaats waar normaal gezien de geslachtsorganen van de Zwemkrab zich bevonden. Als een Krabbenzakje van het mannelijke geslacht voorbijkomt, dan paart dit dier op de Zwemkrab met het vrouwelijke Krabbenzakje. De 2 Krabbenzakjes versmelten samen, waarna de Zwemkrab eens in de zoveel tijdverschillende parasietenlarven vrijgeeft.
Ook bij de vissen kennen we parasitaire soorten:
De Rivierprik Lampetra fluviatilis leeft als volwassen dier in zee maar blijft vooral langs de kusten in de riviermondingen. Om zich voort te planten trekt hij de rivieren op. Het is een parasitair levende vis. Hij gebruikt de bek en de tandjes om zich vast te zuigen op de gastheren namelijk vissen om zich te voeden met de lichaamssappen en het weefsel van hun prooi. De gastheren (vooral haring-
De Zeeprik Petromyzon marinus leeft als volwassen dier in zee, maar heeft een gelijkaardige ecologie als de Rivierprik. Om zich voort te planten trekt hij de rivieren op. Grotere Zeeprikken kunnen de visstand wel enige schade toebrengen. De Zeeprik heeft sterk ontwikkelde tanden. De zuigbek is bezet met vele kleine tandjes, die in cirkelvormige rijen rond de mondopening zijn ingeplant. Het grootste deel van zijn leven brengt deze soort als larve, ingegraven in de zeebodem, door.
De bekendste parasiet onder de vogels is ongetwijfeld de Koekoek Cuculus canorus.
Het vrouwtje broedt haar ei niet zelf uit, maar legt dit in het nest van een andere vogelsoort. Vaak zijn dit kleine insecteneters, zoals de Gekraagde Roodstaart Phoenicurus phoenicurus, de Kleine Karekiet Acrocephalus scirpaceus en de Heggenmus Prunella modularis. De eieren lijken vaak goed op die van de gastheer. Het koekoeksjong komt eerder uit het ei dan de jongen van de gastheer, waarna het koekoeksjong de eieren en jongen van de gastheer uit het nest gooit of meer voedsel krijgt.